Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 12.djvu/705

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

կոչել են գալլեր (այստեղից էլ4 երկրի Գալիա, Գաղիա անունը)։ Մ․ թ․ ա․ II ղ․ վերջին –I դ․ կեսին Գալիան նվաճել են հռոմեացիները և այնտեղ ստեղծել մի շարք պրովինցիաներ, ենթարկել ռոմա– նականացմնւն։ Երկրում առաջացել են հռոմ․ և գալիական ավագանու ստրկա– տիր․ լատիֆունդիաներ, լայն զարգացում է գտել կուոնաւոը, առաջ են եկել խոշոր առետրաարհեստավորական քաղաքներ (Լիոն, Նիմ, Բորդո են)։ Տռոմ․ ծանր հար– կերը առիթ են ծառայել տեղական բնակ– չության մի շարք ապստամբությունների (մ․ թ․ Ш․ 12–51, մ․ թ․ 21, 69–70)։ II – IV դդ․ տարածվել է քրիստոնեությունը։ III–IV դդ Գալիան նվաճել են գերմ․ ցեղերը վեստգոթեր, բուրգունդներ, ֆրանկներ)։ VI դ․ կեսին Ֆ–ի ամբողջ տարածքը Ս տել է Ֆրանկական պետության մեջ։ VII դ Ֆ–ի տարածքում առանձնացել են Նեյստրիա, Բուրգունդիա, Աքվիտա– նիա մարզերը (որոնք փաստորեն անկախ էին)։ Ֆրանկներն աստիճանաբար ձուլ– վեցին գալւո–հռոմ․ բնակչությանը։ Գերմ․ ժողովուրդները խորտակեցին ստրկատիր․ պետությունը և փոխեցին հասարակական կարգը։ IX դ․ ամենուր ամրացավ ֆեոդալ, կալվածքը, խոշոր կալվածատերեր դար– ձան թագսվորները, աշխարհիկ ավագա– նին, եկեղեցին։ 843-ին Կարուինգների կայսրության բաժանման հետևանքով առանձնացավ Արևմտաֆրանկական թա– գավորությանը․ այդ ժամանակվանից էլ Ֆ․ գոյություն ունի որպես ինքնուրույն պե– տություն։tXtդարից երկիրը սկսեց կոչ– վել «Ֆ․»։ 987-ին իշխանությունն սկսեց գլխավորել Կապետինգների դինաստիան։ X–XI դդ․ Ֆ–ում հիմնականում ավարտ– վեց ֆեոդ, հասարակարգի երկու հիմնա– կան դասակարգերի՝ սենիորների և կախ– յալ գյուղացիության ձևավորումը։ Թագա– վորի գլխավորությամբ կազմավորվեց ֆեոդ, հիերարխիան, որին հատուկ էր վասաւիտեաի համակարգը։ XI դ․ վեր– ջին – XII դ․ սկզբին Տս․ Ֆ–ի քաղաքնե– րում ապստամբություններ բռնկեցին սե– նիորների դեմ, խոշոր քաղաքներից շա– տերը ձեռք բերեցին կոմունայի ստատուս։ XI –XIII դդ․ ֆրանս․ ասպետներն ակ– տիվ մասնակցություն ունեցան խաչա– կրաց արշավանքներին։ Քաղաքների զար– գացումը և տնտ․ կապերի ընդլայնումը Տս․ Ֆ–ում կարևոր նախադրյալներ ստեղ– ծեցին ֆեոդ, մասնատվածության հաղթա– հարման համար։ XII – XIII դդ․ թագավո– րական իշխանության հաստատումը դըժ– վարանում էր Կապետինգների և Պլանտա– գենետներ^ (XII դ․ կեսից անգլ․ թագա– վորներ) պայքարով։ Ֆիլիպ II Օգոստոսը (կառավարել է 1180–1223-ին), որը XIII դ․ սկզբին Ա^գլիայից ետ նվաճեց և իր թա– գավորությանը միացրեց Ֆ–ի տարածքի զգալի մասը, դարձավ Տս․ Ֆ–ի իրական տիրակալ։ IxiII դ․ վերջին թագավորական դոմենին (կալվածքին) միացվեց Լանգե– դոկը։ Լյուդովիկոս IX (կառավարել է 1226–70-իա հաջողությամբ վարել է պե– տության կենտրոնացման քաղաքականու– թյուն։ Փսփիզն աստիճանաբար դառնում էր երկրի քաղ․ ու տնտ․ կենտրոնը։ Ֆի– լիպ IV Գեղեցիկը (կառավարել է 1285– 1314) ապէսրդյուն փորձ կատարեց իր իշխանությանը ենթարկել Ֆլանդրիան։ Նրա օրոք Ֆ–ի թագավորի և Հռոմի պա– պի միջև սկսված սուր բախումը (1296– 1303) ավարտվեց թագավոր, իշխանու– թյան հաղթանակով (տես Ավինյոնյան գերություն պապերի)։ 1302-ին հրավիր– ված Գչխավոր շտատները ուժեղացրին կենտր․ իշխանությունը և երկրում հաս– տատվեց դասային միապետություն։ Անգլիայի դեմ Հարյուրամյա պատե– րազմ 1337–1453-ը, որը մղվում էր Ֆ–ի տարածքում, դանդաղեցրեց երկրի զար– գացումը։ XIV դ․ 2-րդ կեսին ժողովրդի դժգոհությունը հանգեցրեց 1357–58-ի Փարիզի ապստամբությանն ու ժակերիա– յին։ ժաննա դ’ Արկի (մոտ 1412–31) գլխավորությամբ ֆրանս․ զորքերի տա– րած հաղթանակները և անգլիացիների վտարումը Ֆ–ից ամրապնդեց թագավորա– կան իշխանությունը։ XV դ․ 2-րդ կեսին, Վալուաների դինաստիայի թագավոր Լյու– դովիկոս XI-ի օրոք (կառավարել է 1461 – 1483-ին), հիմնականում ավարտվեց Ֆ–ի միավորումը միասնական կենտրոնացված պետության մեջ։ XV դ․ վերջից Ֆ–ում սկսվեց կապիտալիզմի զարգացումը, երե– վան եկավ մանուֆակտուրան, ընդլայն– վեց ներքին և արտաքին առևտուրը։ XVI դ․ Ֆ–ում ձևավորվում էր բացարձակ միապետությունը, որը հատկապես ամ– րապնդվեց 1562–94–ի կրոն, պատերազմ– ներից (տես Հուգենոտին պատերազմ– ներ, Նանտի էդիկտ 1598) հետո, Հենրի I V-ի՝ Բուրբոնների դինաստիայի առաջին թագավորի և նրա հաջորդներ Լյուդովի– կոս XIII-ի (կառավարել է 1610–1624-ին, սակայն փաստորեն կառավարում էր կար– դինալ ՌիշեԱեն) և Լյուդովիկոս XIV-ի (թագավոր 1643–1715-ին) օրոք։ Արմ․ Եվրոպայում տիրույթներ նվաճելու և քաղ․ ազդեցություն ձեռք բերելու համար ֆրանս․ թագավորները երկարատև պայ– քար մղեցին Հաբսբուրգների դեմ (1494– 1559-ի իտալ․ պատերազմները, մասնակ– ցությունը Երեսնամյա պատերազմ 1618– /648-ին ևն)։ XVII դ․ ֆրանս․ գաղութա– րարները հաստատվեցին Ամերիկայում (Կանադա, Վեստ–Ինդիա) և Հնդկաստանի մի մասում։ XVII դ․ 2-րդ կեսին Ֆ․ Արմ․ Եվրոպայի առավել զորեղ ֆեոդալաբա– ցարձակապետ․ տերությունն էր։ Սակայն արդեն Լյուդովիկոս XV-ի օրոք (կառավա– րել է 1715–74-ին) բացարձակապետու– թյունը ճգնաժամ էր ապրում, որը ֆեոդ, կարգերի քայքայման հետևանքն էր։ Դա դրսևորվում էր գյուղացիության և քաղա– քային չքավորության հուզումների, ֆի– նանս․ խոր ճգնաժամի, խոշորացող բուր– ժուազիայի հակաբացարձակապետ․ ընդ– դիմության մեջ։ Առևտր․ և գաղութային հեգեմոնիան անցել էր երիտասարդ կա– պիտ․ Անգլիային, որին Ֆ․ Իսպանական ժառանգության համար պատերազմի (1701 – 14) և հատկապես Յոթնամյա պա– տերազմ 1756~1763- հետևանքով ստիպ– ված էր զիջել Հս․ Ամերիկայի և Հնդկաս– տանի գրեթե իր բոլոր գաղութները։ Հե– ղափոխ․ իրադրության հասունացման պայմաններում Ֆ–ում ֆեոդալաբացար– ձակապետ․ կարգերի և կաթոլիկ, եկեղե– ցու տիրապետության քննադատությամբ հանդես եկան ֆրանս․ լուսավորիչները (նրսնց մասին տես Լուսավորականու– թյուն հոդվածում)։ ԼյուդովիկոսtXVI-ի օրոք (կառավարել է 1774–92-ին) Ֆ․ թևա– կոխէ ց բացարձակապետության սուր ճըգ– նաժամի շրջանը, որը հանգեցրեց Ֆրան– սիաՆան մեծ հեղափոխությանը։ Շնոր– հիվ ժողովրդի ակտիվ մասնակցության այն զարգացավ վերընթաց գծով, վերաց– վեցին դասային արտոնությունները, ըն– դունվեց Մարդու և քաղաքացու իրավունք– ների դեկւարացիան, բռնագրավվեցին եկեղեց․ կալվածքները, իրականացվեցին մի շարք բուրժուա–դեմոկրատ․ վերափո– խումներ, 1792-ին վերացվեց միապետու– թյուէը և հաստատվեց (սեպտ․ 21-ին) հանրապետություն։ Տեղափոխության գա– գաթնակետը եղավ Յակոբինյան դիկտա– տուրայի (1793-ի հունիս –1794-ի հու– լիս) հաստատումը։ 1794-ի հուլիսի 27– 28-ին տեղի ունեցավ հակահեղափոխ․ ՏերԱիդորյան հեղաշրջումը, որը իշխա– նութւան գլուխ բերեց նոր բուրժուազիա– յին։ I Ֆ–ում սկսվեց ռեակցիայի շրջանը։ Տերւյիդորյան կոնվենւոի (1794–95), Դի– րեկտորիայի (1795–99) ժամանակ իշ– խանության գլուխ անցած խոշոր բուր– ժուազիան, պայքարելով ժող․ զանգված– ների դեմ, վերացրեց հեղափոխ․ ժամա– նակաշրջանի օրենքները, որոնք չէին համապատասխանում իր շահերին, ձա– խողեց Գ․ Րաբյոֆի «Տանուն հավասարու– թյան ժող․ շարժումը։ Բրյումերի տասն– ութի (1799-ի նոյեմբ․ 9–10) հեղաշրջման հետ ւանքով, որն իրականացրեց Նապո– չեոն I Բոնապարտը, Ֆ–ում տապալվեց Դիրեկտորիան և ռազմ, դիկտատուրա հաստատվեց Կոնսուչության ձևով։ 1804-ին դառնալով կայսր՝ Նապոլեոն I (տես Բոնապարտիզմ, Առաջին կայսրու– թյուն) Եվրոպայում մղեց մի շարք զավթո– ղական պատերազմներ, որոնց հետևան– քով ընդլայնվեցին Ֆ–ի սահմանները և հաստատվեց ֆրանս․ բուրժուազիայի հե– գեմոնիան, որը սակայն կարճատև եղավ։ Նապոլեոնյան կայսրության ռազմ, ջախ– ջախման գործում գլխ․ դերը խաղաց Ռու– սաս ոանը (տես Հայրենական պատե– րազմ 1812)․ ռազմ, ջախջախումը արագաց– րեց բոնապարտիստական դիկտատուրա– յի կործանումը։ 1814-ին վերստին իշխա– նության գլուխ եկած (երկրորդ անգամ՝ <Հարյուր օրից> հետո, 1815-ին) Բուրբոն– ներքն (Լյուդովիկոս XVIII, այնուհետև Կարլոս XI) Ռեստավրացիայի շրջանում հաջողվեց ժամանակավորապես վերա– կանգնել խոշոր հողատիրական արիստո– կրատիայի տիրապետությունը։ Երկրում սկիօբ առավ ազնվականական–կղերա– կան ռեակցիա։ Բուրբոնների դինաստիան տապալվեց Հուչիսյան հեղափոխություն 1830 ով։ Թագավոր հռչակվեց բուրժ․ շըր– ջաններին մոտ կանգնած դուքս Լուի Ֆի– լիպ Օռլեանցին։ Սակայն Տուլիսյան միա– պետության (1830–48) շրջանում իշխա– նության գլուխ կանգնած էր ոչ թե ամբողջ բուրժուազիան, այլ միայն ֆինանս, արիս– տոկրատիան։ Կապիտ․ շահագործման ուժեղացումը, կապիտ․ հակասություն– ների սրումը հիմք հանդիսացան, սոցիա– լիսս ․ ուսմունքների առաջացման համար (տեււ Ուտոպիական սոցիաչիզմ)։ Լիոն}ւ ապստամբություններ 1831, 1834-ը ֆրանս․