ՖՈՒԿ ՈԻ ԴՆԵՐ (< լաա․ fucus – գորշ ջրիմուռ), տրիմուռանման տարբեր գո– յացումների] ընդհանուր տեսակային ան– վանումը։ Ֆ․ իրականում տղմակեր որ– դերի ճյուղավորված հետքերն են նըստ– վածքներում (մեծ մասամբ՝ ծովային)։ Ֆ–ով հարուստ են ֆլիշային նստվածք– ները։
ՖՈՒԿՈՅԻ ՀՈՍԱՆՔՆԵՐ, տես Մրրկային հոսանքներլ
ՖՈՒԿՈՅԻ ՃՈՃԱՆԱԿ, Երկրի առանցքա– յին պտույտն ապացուցելու համար ծառա– յող ճոճանակ։ Թելի վերեի ծայրն ամրաց– ված է այնպես, որ ճոճանակը կարող է տատանվել|ցանկացած ուղղաձիգ հարթու– թյան մեջ։ Փարիզի Պանթեոնի 67 մետրա– նոց ճոճանակի միջոցով Երկրի պտույտն ապացուցելու առաջին փորձը կատարել է ֆրանս․ ֆիզիկոս ժան Ֆուկոն [J․ Fou– cault (1819–1868)] 1851-ին։ ճոճանակին տատանում հաղորդելուց մի քանի րոպե անց Երկրի վրա գտնվող և Երկրի հետ պտտվող դիտորդը կարող է նկատել, որ տատանման հարթությունը շեղվում է ժա– մացույցի սլաքի ուղղությամբ, որը և ապա– ցուցում է Օրկրի առանցքային պտույտը։ Երկրի բևեռներում Ֆ․ ճ–ի տատանումնե– րի հարթությունը թվացյալ լրիվ պտույտ կկատարի 24 ժ–ում, այսինքն՝ ժամում 15° անկյունային արագությամբ։ Երևանում պտտման (արագությունը կլինի ժամում 10°։ Աշխարհում ամենաերկար Ֆ․ ճ․ (98 մ) գտնվում է Իսաակիեյան տաճարում։ Ա․ Քաււօղչրսն ՖՈՒԿ Ո£ՍԱՆԹԻՆ (< նոր լատ․ Fucus – գորշ ջրիմուռ և հուն, gavdog – ոսկեդե– ղին), СдоШбОе, գորշ, ոսկեգույն և դիա– տոմային Ջրիմուռների դեղին, քսանթո– ֆիչների խմբի պիգմենտ։ Մասնակցում է ֆոտոսինթեզին, ապահովում կլանված լույսի տեղափոխությունը քլորոֆիլին ևն։ ՖՈՒԿ ՈՒՈԿԱ, քաղաք , և նավահանգիստ ճապոնիայյսմ, Կյուսյու կղզու հս–արմ–ում, Հակատա ծոցի ավփն։ Ֆուկուոկա պրհ– ֆեկտուրայր վարչական կենտրոնն է։ 1․089 մլն հն․ (արվարձաններով, 1980)։ Զարգացած է ավիաշինությունը, նավաշի– նությունը, էլեկտրատեխ․ մեքենաշինու– թյունը, քիմ․, մետաղամշակման, փայ– տամշակման, ապակու–խեցեգործական, տեքստիլ արդյունաբերությունը, ազգա– յին գեղարվեստակիրառական իրերի ար– տադրությունը (խաղալիքներ, գործվածքե– ղեն)։ Ձկնորսական նավատորմի և հիդրո– ինքնաթիռների բազա է։ Ունի համալսա– րան (1911-ից), օդանավակայան։ Ֆ–ի մոտ կա քարածխի ավազան։
ՖՈՒՁԻՅԱւհւ, Ֆուձի, Ֆուձիսան (հնարավոր է՝ այներեն ֆուսխի–կրակի աստվածուհի, ճապոներեն՝ յամա և սան– լեռ), գործող հրաբուխ Հոնսյու կղզում, ճապոնիայի առավել բարձր լեռնագագա– թը (3776 Ц)։ Գտնվում է Տոկիոյից 90 կմ արմ․–հվ–հւրմ․։ Ֆ, գագաթում կանոնավոր կոն է՝ 700 մ տրամագիծ և մինչև 100 մ խորություն ունեցող խառնարանով։ Լան– ջերին կան կողային խառնարաններ և խարամային կոներ։ 781-ից տեղի է ունե– ցել 12 ժայթքում, վերջինը՝ 1707–08-ին։ Լանջերը ծածկված են մշտադալար ան– տառներով։ Գագաթը ձյունածածկ է (10 ամիս)։ Ֆ․ համարվում է սուրբ լեռ։ Այն կրոնական ուխտագնացության և տուրիզ– մի վայր է։ Ֆ–ի պատկերը ճապոնական արվեստի սիրված առարկան է (նկարներ, ճենապակի, ասեղնագործություն)։ ՖՈՒԱ՚ԱՐՈԼՆԵՐ (իտալ․ fumarola – հրա– բխի ծխացող ճեղք, < լատ․ fuma – ծուխ), փոքր ճեղքեր և ճեղքվածքներ, որոնցով բարձրանում են մագմայից (առաջնային Ֆ․) և դեռևս չսառած լավա– յին հոսքերից ու պիրոկլաստիկ նստվածք– ներից (երկրորդային Ֆ․) անջատվող տաք գազերը։ Ֆ․ հանդիպում են հրաբխի խառնարանում, լանջերին և ստորոտին։ Ֆ–ից գազի անջատումը հաճախ ընթանում է ճնշման ազդեցությամբ և ուղեկցվում աղմուկով։
ՖՈՒՄԻԴԱՅԻԱ (լատ․ fumigatio, < fumi- gare – ծխալ), տես Ծխահարում։
ՖՈՒՆԴԻՅԻԴՆԵՐ (< լատ․ fungus – սունկ և caedare – սպանել), տես Թու– նաքիմիկատներ։
ՖՈՒՆԻԿՈՒԼՅՈՐ (ֆրանս․ funiculaire, < լատ․ funiculus – պարան, ճոպան), ճոպանաքարշով ռելսուղի, որը նախա– տեսված է կտրուկ վերելքով ուղևորների և բեռների փոխադրման համար։ Կիրառ– վում է քաղաքներում, կուրորտային կենտ– րոններում, ինչպես նաև լեռնային շըր– ջաններում, արդ․ ձեռնարկություններում։ Ֆ․ կարող է լինել մեկ կամ երկու վա– գոններով (առավել տարածված)։ Ռել– սուղին միալար է, մեջտեղում՝ ուղեբա– ժանքով։ Անվտանգության համար Ֆ–ի վագոնները հանդերձվում են արգելակ– ման վթարային հարմարանքներով, ինչ– պես նաև ազդանշանման, կապի և բլո– կավորման միջոցներով։ Ֆ–ի թողունակու– թյունը չի անցնում ժամում 600 մարդուց։ Առաջին անգամ Ֆ․, որպես ուղևորային տրանսպորտ, օգտագործվել է Իտալիա– յում և Ավստրիայում, 1854-ին։ ՄԱՀՄ–ում Ֆ–ներ կան Կիևում, Թբիլիսիում, Բաք– վում, Մոչիում, Կաունասում, Վլադիվոս– տոկում։
ՖՈՒՆԿՑԻԱ (< լատ․ functio – կատա– րում, իրականացում), մաթեմատիկայի հիմնական հասկացություններից, սկըզբ– նական իմաստով՝ մի փոփոխականի կա– խումը մյուսից, կամ համապատասխանու– թյուն երկու մեծությունների թվային ար– ժեքների միջև, իսկ ընդհանուր իմաստով՝ համապատասխանություն ցանկացած բը– նույթի երկու բազմությունների տարրերի միջև։ Եթե X-ը և У-ը ցանկացած բնույթի տարրերի երկու բազմություններ են և X-ի յուրաքանչյուր x; տարրի որևէ օրեն– քով համապատասխանում է У-ի որոշակի у տարր, ապա x-ը կոչվում է անկախ փո– փոխական կամ արգումենտ, իսկ у-ը՝ ^-ի Ֆ․։ X-ը կոչվում է Ֆ–ի որոշման տի– րույթ, У-ը՝ Ֆ–ի արժեքների տիրույթ։ Մովորաբար գրում են y=f(x,), у=ф(х;) ևն, որտեղ f-ը, փ–ն արտահայտում են х; և у տարրերի միջև համապատասխանու– թյան օրենքը։ X և У բազմությունների բնույթից կախված, լինում են տարբեր տեսակի Ֆ–ներ․ իրական Փոֆոխականի Ֆ․, կոմպլեքս Փոփոխականի Ֆ․, իրական փոփոխականի կոմպլեքսարժեք Ֆ․ ևն։ Ֆ–ի ընդհանրացումներ են նաև ֆունկցիո– նալ, օպերատորը ևն։ Հաճախ, առավե– լապես ոչ թվային Ֆ–ների համար, Ֆ․ տերմինի Փոխարեն գործածվում է ար– ւոաւցս տկերում տերմինը։ Ֆ–ները կարող են ներկայացվել տարբեր եղանակներով՝ անալէւտիկորեն (բանաձևով), գրաֆիկո– րեն, աղյուսակով են։ Տեսական ուսում– նասիրությունների և հաշվումների հա– մար ւատվել կատարյալն առաջին եղա– նակն Է, երբ Ֆ․ տրվում է y=f(^) բանա– ձևով, որտեղ f-ը մաթեմատիկական այն գործողությունների համախումբն Է, որոնք պետք է կատարվեն xi-ի արժեքնե– րի նկատմամբ՝ у-ի համապատասխան արժեքներն ստանալու համար։ y=f(^) Ֆ․ երյեմն տրվում է գրաֆիկով, այսինքն հարթւ ւթյան այն (х,, у) կետերի բազմու– թյամբ, որոնցում xj-ը պատկանում է Ֆ–ի որոշման տիրույթին, իսկ y=f(x;)։ Այս եղանսկն ավելի ակներև է դարձնում Ֆ–ի վւովւոսման ընթացքը և կիրառվում է հատկսպես գործնական խնդիրներում։ Սակայն, որպեսզի Ֆ․ -գրաֆիկորեն ներ– կայացնելը կոռեկտ լինի զուտ մաթ․ տե– սակետից, հարկ Է, որ նշվի գրաֆիկի ճշգրիո երկրաչափական կառուցվածքը։ Գիտսկան հետազոտություններում և տեխնիկայում հաճախ հայտնի է լինում, որ X, և у մեծությունների միջև կախում կա, ւակայն կախման օրենքը հայտնի չի լինում։ Նման դեպքերում այդ օրենքը որոշելու համար մի շարք Փորձեր են անոււ , չափում x-ի և у-ի համապատաս– խան արժեքները և կազմում աղյուսակ։ Աղյուսակում չեղած արժեքները կարելի է գտ^ւել միջարկման և արտարկման մե– թոդներով (տես Միջարկում և արտար– կում) Աղյուսակային ներկայացումից Ֆ–ի անալիտիկ տեսքը գտնելը հաճախ հանգեցնում է կարևոր գիտական հայտ– նագործության։ Այդպես են հայտնագործ– վել բնագիտության մի շարք օրենքներ։ Տես նաև Տարրական ֆունկցիաներ, Ֆունկցիաների տեսություն, Վեկտորա– կան Հաշիվ, Մսաւիտիկ ֆունկցիաներ, Ֆունկցիոնաչ անաչիզ, Տոպոչոգիա։ Գրկ, Ֆիխաննգոլց Գ․ Մ․, Մաթեմա– տիկական անալիզի հիմունքները, հ․ 1, Ե․, 1970։ Никольский С․ М․, Курс мате– матического анализа, 3 изд․, перераб․ и доп․, т․ 1--2, М․, 1983․ վ․ Սաղաթեւյան
ՖՈՒՆԿՑԻԱՅԻ ՓՈՀՐԱԳՈՒՅՆ ԵՎ ՄԵ–
ԾԱԳՈՒՅՆ ԱՐԺԵՔՆԵՐ, ֆունկցիայի որոշւ ան տիրույթում կամ տրված [a, b] միջակայքում ֆունկցիայի բոլոր արժեք– ներից ամենաՓոքրը և ամենամեծը։ Ֆ․ փ․ և մ․ ա․ գտնելու համար պետք է հաշվել նրա արժեքները բոլոր կրիտիկա– կաէւ կետեր ու մ (այն կետերում, որտեղ ֆունկցիայի ածանցյալը հավա– սար 1; զրոյի կամ գոյություն չունի), a ու և ծայրակետերում և ընտրել դրանցից ամե– նափոքրը և ամենամեծը (տես նաև Մի– նիմում և մաքսիմում)։
ՖՈՒՆԿՑԻԱՆԵՐԻ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ, մաթե– մատիկայի բաժին, որն ուսումնասիրում է ֆու ւկցիաների ընդհանուր հատկություն– ները Ֆ․ տ․ բաղկացած է երկու մասից՝ իրական Փոփոխականի Ֆ․ տ․ U կոմպ– լեքս Փոփոխականի Ֆ․ տ․։ Իրական փոփոխականի ֆունկցիանե– րի տեսություն։ Դասական մաթ․ անալի– զում ուսում՜նասիրվում էին հիմնականում վերջավոր կամ անվերջ միջակայքերի
