ՖԻՖԱ–ի անդամ), անցկացվել Ռուսաստա– նի անդրաէիկ աոաշնությունը։ 1924-ին ստեղծվել է Ֆ–ի համամիութե– նական սեկցիա (1959-ից՝ ԱԱՀՄ Ֆ–ի ֆե– դերացիա, ՖԻՖԱ–ի անդամ է 1946-ից, ՈւԵՖԱ–ի՝ 1954-ից)։ 20^-30-ական թթ․ խաղարկվել են երկրի առաջնություններ (սկզբունք քաղաքների և հանրապետու– թյունների հավաքականների միջե)։ 1936-ից անցկացվում են ԱԱՀՄ ակումբա– յին թիմերի առաջնություն և ՄՄՀՄ գա– վաթի խաղարկություն։ Պաշտոն, մրցում– ներից զատ տեղի են ունենում նաև մաս– սայական մրցումներ․ «Ոսկե հասկ», «Հուսո գավաթ», «Պատանեկություն», «Կաշվե գնդակ», «Անցարան» են։ Մարզա– կան վարպետությունը բարձրացնելու նը– պատակով գործում են Ֆ–ի հարյուրավոր մանկապատանեկան մասնագիտացված դպրոցներ։ Ֆ․ խաղում են շուրջ 4 մլն մարդ (1984)։ Մարզական նվաճումների համար ավելի քան 100 մարզիկի շնորհ– վել է ՍԱՀՄ սպորտի վաստ․ վարպետի, շուրջ 40-ին՝ ՍԱՀՄ վաստ․ մարզչի կո– չում։ Ակու մբային թիմերից առավել հա– ջողությունների հասել են․ Մոսկվայի «Սպարտակը» (չեմպիոն է դարձել 1936-ի աշուն, 1928–39, 1952–53, 1956, 1958, 1962, 1969, 1979 թթ․, գավաթակիր՝ 1938– 1939, 1946-47, 1950, 1958, 1963, 1965, 1971 թթ․), Մոսկվայի «Դինամոն» (չեմ– պիոն՝ 1935-ի գարուն, 1937, 1940, 1945, 1949, 1954–55, 1957, 1959, 1963, 1976-ի գարուն, գավաթակիր՝ 1937, 1953, 1967, 1970, 1984), Կիեի «Դինամոն» (չեմ– պիոն՝ 1961, 1966–67–68, 1971, 1974– 1975, 197/, 1980–81, 1985, գավաթա– կիր՝ 1954, 1964,1966, 1974, 1982, 1985), ԲԿՄԱ–ն (չեմպիոն՝ 1946-48, 1950–51, 1975, գավաթակիր՝ 1945, 1948, 1950–․ 51, 1955), Մոսկվայի «Տորպեդոն» (չեմ– պիոն՝ 1960, 1965, 1977-ի աշուն, գավա– թակիր՝ 1949, 1952, 1960, 1968, 1972, 1986), Թբիլիսիի «Դինամոն» (չեմպիոն՝ 1964, 1978Լ գավաթակիր՝ 1976, 1979), Երևանի ^Արարատը» (չեմպիոն՝ 1973- ին, գավաթակիր՝ 1973, 1975), Մինսկի «Դինամոն» (չեմպիոն՝ 1982), Դնեպրո– պետրովսկի «Դնեպրը» (չեմպիոն՝ 1983), Էենինգրադի «Զենիթը» (չեմպիոն՝ 1984, գավաթակիր՝ 1944), Վորոշիլովգրադի «Զարյան» (չեմպիոն՝ 1972), գավաթակիր– ներ են եղել Մոսկվայի «Լոկոմոտիվը» (1936, 1957), Դոնեցկի «Շախտյորը» (1960, 1961, 1980, 1983), Լվովի «Կար– պատները» (1969), Դոնի Ռոստովի ԲԿՄ–ն (19IJ1)։ Մովետական թիմերից մի– ջազգային մրցաշարերում առավել հա– ջողությունների են հասել Կիևի «Դինա– մոն» (197^-ին նվաճել է Եվրոպայի չեմ– պիոնների գավաթը և սուպերգավաթը, 1986-ին՝ Եվրոպայի գավաթակիրների գավաթը) և Թբիլիսիի «Դինամոն» (1981- ին՝ գավաթակիրների գավաթը)։ Հայ^․ ֆուտբոլային առաջին խմբերը ստեղծվել են Կ․ Պոլսում, Իզմիրում («Պալ– թալիման»՝ 1904-ին, «Տորք», «Արաքս» ևն)։ ՀՄԱՀ–ում Ֆ․ տարածվել է 1920- ական թթ․։ Ի>մբեր են գործել Ալեքսան– դրապոլում (Լենինական), էջմիածնում, Երևանում։ 1920-ին Երևանի անգլ․ (ներ– կայիս 26 կոմիսարների անվ․) այգում Դրվագ Երևանի «Արարատ» ն Թբիլիսիի «Դի– նամո» թիմերի հանդիպումից տեղի է ունեցել Ֆ–ի առաջին խաղը Երևա– նի և Ալեքսանդրապոլի թիմերի միջև։ Ֆ–ի առաջին պրոպագանդիստներն ու խաղացողներն էին Ց․ Հայկազյանը, Դ․ Սեդրակյանը, Ս․ Ւայեցյանը, Խ․ Նա– ջիյանը, Մ․ Մամիկոնյանը, Մ․ Ամիրխան– յանը, Մ․ Քեջեջյանը, Դ․ Աբրահամյանը։ Հանրապետության ուժեղագույն մար– զիկները հանդես են եկել «Կառուցող», «Նաիրի», «Դինամո», «Կարմիր դրոշ» թիմերում։ Ֆ–ի միջազգային առաջին մրցությունը տեղի է ունեցել Երևանում, 1930-ին (հանդիպել են քաղաքի հավաքա– կան և Գերմանիայի բանվ․ միության թի– մերը)։ 1939-ից անցկացվում է հանրա– պետության պաշտ․ առաջնություն, նույն թվականից «Մպարտակը» (1937–54-ին4 «Դինամո», 1963-ից՝ <Արարաա>) իրա– վունք է ստացել մասնակցել համամիու– թենական առաջնության «Բ» խմբի մըր– ցումներին։ Հայ հանրահայտ ֆուտբո– լիստներից են՝ Ղ․ Թեքնեջյանը, Մ․ Աբաջ– յանը, Բ․ Հայկյանը, Հ․ Չալիկյանը, Վ․ կակոսյանը, Հ․ Անդրեասյանը, Ա․ Քե– լեջյանը, Հ․ Դուրգարյանը, Ա․ Դուրգար– յանը, Վ․ Մերկուլովը, Ա․ Աբրահամ՜յանը, Բ․ Փոլադյանը, Պ․ Գավլաքյանը, Հ․ Ասա– տրյանը, Հ․ Մխոյանը, Մ․ Չալիկյանը, Մ․ Զատիկյանը, Ռ․ Մաթևոսյանը, Հ․ Կար– միրյանը, Գ․ Համբարձումյանը, Կ․ Բեգ– լարյանը, Հ․ Քարաջյանը, Մ․ Մեմերջյա– նը, Հ․ Քեհեյանը, Ս․ Հովիվյանը, Հ․ Աբ– րահամյանով․ Անտոնյանը, Հ․ Մանթարլ– յանը, Ֆ․ և Ա․ Աբրահամյանները, Ա․ Անդ– րեասյանը, Հ․ Զանազանյանը, Ն․ Ղա– զարյանը, Լ․ Իշտոյանը, է․ Մարգարովը և ուրիշներ։ Երկրի առաջնություններում «Արարատը» անցկացրել է 852 խաղ, շա– հել՝ 295–ը, ոչ ոքի ավարտել՝ 236-ը, պարտվել է 321-ում։ խվւել է 991, բաց թողել 1089 գնդակ (1985)։ 1975-ին թիմը երկրորդ անգամ նվաճել է ՄՄՀՄ գավա– թը, 1971, 1976-ին (աշուն)՝ եղել արծաթե մեդալակիր։ Հայաստանի ֆուտբոլիստ– ներից լավագույն ցուցանիշը խ․ Հովհան– նիսյանինն է․ նա ՍՍՀՄ հավաքականի կազմում անցկացրել է 20 խաղ, մաս– նակցել 1982-ի աշխարհի առաջնությա– նը, 1980-ի Մոսկովյան օլիմպիադային (բրոնզե մեդալակիր), դարձել Գ․ Ֆե– դոտովի անվ․ ակումբի անդամ (խվւել է 109 գոլ)։ 1984-ին ՄՍՀՄ Ֆ–ի առաջ– նության առաջին խմբի խաղերին մաս– նակցէլու իրավունք է նվաճել Աբով– յանի «Կոաայքը»։ Համամիութենական ասպսրեզում Հայաստանը տարբեր տա– րիների ներկայացրել են Լենինականի «Շիրակը», Կիրովականի «Լոռին», Ղա– փանի «Լեռնագործը», էջմիածնի «Ավտո– մոբիլ ւստը», Երևանի «Նաիրի», «Բուրե– վեստնիկ» և ՖԻՄԱ թիմերը, Հոկտեմբեր– յանի «Մպարտակը», Արտաշատի «Օլիմ– պիան>։ Հայաստանի Ֆ–ի պատանեկան թիմելը 16 անգամ հաղթել են համամիու– թենական «Կաշվե գնդակ» ակումբի մըր– ցաշարերում, Ֆ–ի մասնագիտացված դըպ– րոցի թիմը երկու անգամ (1982, 1984) նվաճել է երկրի չեմպիոնի կոչումը։ Հան– րապետության հավաքականը մրցանակ– ների է արժանացել դպրոցականների հա– մամիսթենական սպարտակիադանե– րում, այլ մրցաշարերում։ Ֆուտբոլային թիմեր են եղել նաև սփյուռքում (Լիբա– նան, Կիպրոս, Աիրիա, Ֆրանսիա, Իրաք, Իրան* Եգիպտոս, Հունաստան և այլն)։ 1940-պկան թթ․ Լիբանանի ուժեղագույն ակոււ բներից էին «Անդրանիկը», «Բաղ– րամյանը», իսկ Հայ մարմնամարզական միության (ՀՄՄ, «Հոմենմեն») Բեյրութի թիմը բազմիցս նվաճել է երկրի չեմպիոնի և գավաթակրի կոչումները։ Գբկ, Նազարյան Մ․, Իմ սիրելի․․․ ֆուտբոլ, Ե․, 1967; Նույնի, Նիկեն ընտ– րում է Բրազիլիան, Ե․, 1972։ Все о фут– боле, М․, 1972; 70 футбольных лет, Л․, 1970; Кулшинский И․ П․, Словарь любителя футбола, Ростов н/Д․, 1969; Чах- м а х ч я н Л․, 25 дней большого футбола, Е․, 1978․ Մ․ Նազարյան
ՖՈՒՏԵՐՈՒՄ (< գերմ․ Futter – տակ– դիր, ընդկալ), ջերմային ագրեգատների ու դրանց մասերի, ինչպես նաև քիմ․ ա– պարատների, խածատման գուռերի ներ– քին պաշտպանական երեսվածք։ Տար– բերում են հրահեստ, թթվահեստ և ջերմամեկուսիչ Ֆ․։ Երբեմն Ֆ․ են անվա– նում նաև ագրեգատների տարրերի ար– տաք1ւն պաշտպանական երեսվածքը, եթե ջերմային հոսքերը և ագրեսիվ ազ– դակն ւրը դրսից են ազդում այդ տարրերի վրա։ ՖՈհՏՈհՐԻձՍ՜ (լատ․ futurum – ապագա), բառացի՝ ապագայապաշտու– թյան, ավանգարդիստական (տես Ափսնգարդիզմ) գեղարվեստական շար– ժում, որի հետևորդները, անցյալը ժխտե– լով, իրենց հայացքը ուղղել են ապագա– յին։ սկզբնավորվել է Իտալիայում՝ 1909-ին Փարիզի «Ֆիգարո» թերթում տպա– գրված «Ֆուտուրիզմի մանիֆեստով», որի հեղինակն էր շարժման առաջնորդ ու տե– սաբան Ֆ․ Մարինեաաին։ Ֆ․ լայն տարա– ծում Հ գտել 1910–20-ական թթ․ գրկ–յան մեջ։ Շարժման հիմնադրույթներն ընդու– նել են շատ երկրների արվեստի և գրկ–յան ներկայացուցիչներ։ Ափսնգարդիզմի մյուս հոսանքների նը– ման ֆ․ հանդես է եկել իբրև սուբյեկտիվ– անարխիստական շարժում։ ժխտելով ար– վեստի և գրկ–յան դասական արժեքները՝ Ֆ․ փառաբանել է արդ․ դարաշրջանի ար– տաքին, առարկայական հատկանիշները, շարժումը, արագությունը, տեխնիկական– մեքեեայական առաջընթացը։ Ֆ–ի էսթե– տիկայի կոպիտ մեխանիզմը, Մարինետ– տիի խմբի քաղ․ «ակտիվիզմը» 1913–
