հասարակական հարաբերությունների վե– րափոխումը հնարավոր է միայն հեղափո– խության միջոցով։ Լինելով նաև գործուն հեղափոխական, Մ․ Նալբանդյանը կապեր է հասաաւոել ոչ միայն արևմտահայ դե– մոկրատների՝ Հ․ Սվաճյանի, Ս․ Թագվոր– յանի և այլոց հետ, այլև ռուս և եվրոպ․ հեղափոխականների ու դեմոկրատների՝ Ն․ Չեռնիշևսկու, Ա․ Գերցենի, Ս․ Տխոր– ժևսկու, Ջ․ Մաձինիի և ուրիշների հետ։ Նա հեղափոխ․ գործունեության կարևոր օջախներ էր դիտում Թուրքիան և Կովկա– սը։ Մ․ Նալբանդյանի հեղափոխ․ հայացք– ներն ու գործունեությունը կարևոր ազդե– ցություն ունեցան արևմտահայ դեմոկրա– տիայի վրա։ Արևմտահայ դեմոկրատիայի առաջնահերթ խնդիրը պայքարն էր թուրք․, բռնապետությունից հայ ժողովրդի ազա– տագրության և հասարակական առաջ– ընթացի համար։ Մ․ Մամուրյանը, քննա– դատելով սուլթանական բռնատիրությու– նը, հայ ժողովրդի ազատագրության հիմ– նական միջոց համարում էր ժող․ ապըս– տամբությունը։ ժողովուրդն ինքը, իր ներքին ուժով, լուսավորությամբ, միու– թյամբ ու հաստատակամությամբ կարող է ձեռք բերել իր ազատությունը։ Նա Արև– մտյան Հայաստանի Փրկությունը տես– նում էր նաև մեքենայական արտադրու– թյան զարգացման և հայրենի հողին կապ– վածության մեջ։ Արևմտահայ դեմոկրա– տիայի ամենանշանավոր դեմքը հեղա– փոխ․–դեմոկրատ Հարություն Սվաճյանն էր։ Մ․ Նալբանդյանի և ռուս հեղավւոխ․- դեմոկրատների նման, Հ․ Սվաճյանը գըտ– նում էր, որ ազատագրության համար մարտնչող ժողովուրդների ընդհանուր հե– ղափոխ․ պայքարով կթոթափվի եվրոպ․ և ասիական բռնատիրությունների լուծը, այնուհետև, ըստ Հ․ Սվաճյանի, պայքարի զենքը պետք է ուղղվի սեփական հարըս– տահարողների դեմ։ Հետևելով Մ․ Նալ– բանդյանին, Հ․ Սվաճյանը ամբողջ Հա– յաստանի ազատագրումը կապում էր ռուս, և համաեվրոպ․ հեղափոխության հաղթա– նակի հետ։ իբրև պրակտիկ հեղափոխա– կան, Հ․ Սվաճյանը ջանում էր հայ ազա– տագր․ պայքարը զուգակցել ռուս, հեղա– Փոխ․, իտալ․ ազգ․–ազատագր․ և ստրկաց– ված սլավոն, ժողովուրդների ազատագր․ պայքարին։ Հեղափոխ․-դեմոկրատ․, ազգ ․-դեմո– կրատ․ հոսանքը վիթխարի նշանակու– թուն ունեցավ հայ հասարակական–քաղ․ մտքի հետագա զարգացման համար։ Վ․ Դիչոյան, Ա․ Համ բար յան Վաղ ֆեոդալիզմի դ ա ր ա շ ը ր– ջան։ Գ/illf․ Ս՜արքս Կ․, Կապիտալիստա– կան արտադրությանը նախորդող ձևերը, Ե․, 1941 ։Ագաթանգեղոս, Հայոց պատմու– թյուն, Ե․, 1983։ Փավստոս Բ ու զ ա ն դ, Պատմություն Հայոց, Ե․, 1968։ Եղիշե, Վար– դանի և հայոց պատերազմի մասին, Ե․, 1971։ Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե․, 1968։ Ղազար Փարպեցի, Հայոց պատմություն։ Թուղթ Վահան Մամի– կոնյանին, Ե․, 1982։ Ս և բ և ո ս, Պատմու– թիւն, Ե․, 1979։ Հ ո վ հ ա ն Մամիկոն– յ ա ն, Պատմութիւն Տարոնոյ, Ե․, 1941։ Ղ և ո ն դ, Պատմություն, Ե․, 1982։ Մով– սես Կաղանկատվացի, Պատմու– թյուն Աղվանից աշխարհի, Ե․, 1969։ Պ ր ո կ Ո– պիոս Կեսարացի, Ե․, 1967 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին 5, Բյուգանդական աղբյուրներ 1)։ Թ և ո ф ա– նոս Ի^ոստովանող, Ե․, 1983 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին 13, Բյուգանդական աղբյուրներ 4)։ Օտար աղ– բյուրները Հայաստանի և հայերի մասին 8, Ասորական աղբյուրներ 1, Ե․, 1976։ Չ ա մ– չյան Մ․, Պատմութիւն Հայոց, հ․ 1–2, Վնտ․, 1784–85։ Ա ս տ ու ր յ ա ն Հ․, Քաղա– քական վերաբերություններ ընդմեջ Հայաս– տանի և Հռովմա, Վնտ․, 1912։ О ր մ ա ն– յան Մ․, Ազգապատում, մ․ 1, ԿՊ, 1912։ Ադոնց Ն․, Պատմական ուսումնասիրու– թյուններ, Փ․, 1948։ Լ և Ո, Երկ․ Ժող․, հ․ 1–2, Ե․, 1966–67։ Մանանդյան Տ․, Երկ․, հ․ 2, 4–6, Ե․, 1978, 1981 – 85։ Հայ Ժողովրդի պատմություն, հ․ 2, Ե․, 1984։ Адонц Н․, Армения в эпоху I Юстиниана, СПБ, 1908; Т е р-Г евондян А․, Армения и арабский халифат, Е․, 1977; Новосельцев А․ П․, Генезис феодализма в странах Закавказья, М․, 1980․ Զարգացած ֆեոդալիզմի դա– րաշրջան։ Գբկ․ Մարքս Կ․, Կապիտա– լիստական արտադրությանը նախորդող ձևե– րը, Ե․, 1941 ։Հովհաննես Դ ր ա ս խ ա– նակերտցի, Պատմութիւն Հայոց, Թ․, 1912։ Թովմա Ա ր ծ ր ու ն ի և Ա ն ա - ն ու ն, Պատմություն Արծրունյաց տան, Ե․, 1978։ Ու խ տ ա ն և ս, Պատմութիւն Հայոց, Վաղ–պատ, 1871։ Ստեփանոս Տարո– նեցի (Ասողիկ), Պատմութիւն տիեզե– րական, ՍՊԲ, 1885։ Արիստակես Լաս– տի վ և ր ց ի, Պատմություն, Ե․, 1971։ Մ ա տ– թեոս Ու ռ հ ա յ և ց ի, ժամանակագրու– թյուն, Ե․, 1973։ Սամվել Անեցի, Հա– ւաքմունք ի գրոց պատմագրաց, Վաղ–պատ, 1893։ Մաղաքիա Աբեղա (Գրիգոր Ա կ ն և ր ց ի), Վասն ազգին նետողաց, ՍՊԲ, 1870։ Կիրակոս Գանձակեցի, Հա– յոց պատմություն, Ե․, 1982։ Վարդան Արևելցի (Վարդապետ), Հաւաքումն պատմութեան, Վնտ․, 1862։ ՍտեՓանոս Օրբելյան, Սյունիքի պատմություն, Ե․, 1986։ Կոստանդին Ծիրանածին, Ե․, 1970 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին 6, Բյուգանդական աղբյուր– ներ 2)։ Հովհաննես Սկիլիցես, Ե․, 1979 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հա– յերի մասին 10, Բյուգանդական աղբյուրներ 3)։ Արաբական աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, Ե․, 1965։ Իբն Ալ–Ասիր, Ե․, 1981 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հա– յերի մասին 11, Արաբական աղբյուրներ 2)։ Մ և լ ի ք ս և թ–Բ և կ Լ;, Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ․ 1–2, Ե․, 1934–36։ Օրմանյան Մ․, Ազգապատում, մ․ 2, ԿՊ, 1914։Ալպոյաճյան Ա․, Պատ– մական Հայաստանի սահմանները, Կահիրե, 1950։ Պողոսյան Ս․Պ․, Գյուղացիների ճորտացումը և գյուղացիական շարժումները Հայաստանում IX–XIII դդ․, Ե․, 1956։ Հա– կոբյանս․ Ե․, Հայ գյուղացիության պատ– մություն, հ․ 1–2, Ե․, 1957–64։ Ութմազ– յ ա ն Հ․ Մ․, Սյունիքը IX–X դարերում, Ե․, 1958։ Աոաքելյան Բ․ Ն․, Քաղաքները և արհեստները Հայաստանում IX–XIII դդ․, հ․ 1–2, Ե․, 1958–63։ Բ ա բ ա յ ա ն Լ․, Հա– յաստանի սոցիալ–տնտեսական և քաղաքա– կան պատմությունը XIII–XIV դարերում, Ե․, 1964։ Տ և ր–Ղ և ո ն դ յ ա ն Ա․ Ն․, Արաբա– կան ամիրայությունները Բագրատունյաց Հայաստանում, Ե․, 1965։ Հակոբյան Թ․ 1ս․, Սյունիքի թագավորությունը, Ե․, 1966։ Լ և Ո, Երկ․ Ժող․, հ․ 2, Ե․, 1967։ Հ ո վ ս և ф- յան Գ․, իյաղբակյանք կամ Պոոշյանք հա– յոց պատմության մեջ, Անթիլիաս, 1969։ Ու լ ու բ ա բ յ ա ն Բ․ Ա․, խաչենի իշխանու– թյունը X–XVI դարերում, Ե․, 1975։ Մ ա– ն ա ն դ յ ա ն Հ․, Երկ․, հ․ 3, 6, Ե․, 1977, 1985։ Բոոնազյան Ս․, Հայաստանը և սելջուկ– ները, Ե․, 1980։ Գրիգորյան Գ․ Մ․, Սյունիքը Օրբեւյանների օրոք (XIII–XV դա– րեր), Ե․, 1981։ Հայ Ժողովրդի պատմություն, հ․ 3, Ե․, 1976։ Կիլիկյան Հայաստան։ Գբկ Մատթեոս Ուոհայեցի, ժամանա– կագրություն, Ե․, 1973։ Միխայել Ասո– րի, ժամանակագրութիւն, Երուսաղեմ, 1871։ Վարդան Արևելցի (Վ ա ր դ ա– պ և տ), Հաւաքումն պատմութեան, Վնտ․, ․ 1862։ Սմբատ Սպարապետ, Տարե– գիրք, Վնտ․, 1956։ Ն ու յ ն ի, Դատաստանա– գիրք, Ե․, 1958։ Վահրամ Րաբունի, Ոտանաւոր Պատմութիւն Ռուբինեանց, Փ․, 1859։ Հեթում Պատմիչ, (Պատմու– թիւն) թաթարաց, Վնտ․, 1842։ Գիրք Վաստա– կոց, Վնտ․, 1877։ Չ ա մ չ յ ա ն Մ․, Պատմու– թիւն Հայոց, հ․ 3, Վնտ․, 1786։ Ա լ ի շ ա ն Ղ․, Շնորհալի և պարագայ իւր, Վնտ․, 1873։ Ն ու յ– ն ի, Սիսուան, Վնտ․, 1885։ Կիլիկիա, ՍՊԲ, 1894։ Օրմանյան Մ․, Ազգապատում, մաս 1–2, ԿՊ, 1912–14։ Ք և լ և շ յ ա ն Մ․, Սիս–Մատյան, Բեյրութ, 1949։ Ս ա հ ա կ յ ա ն Ռ․ Գ․, Թուրք–ֆրանսիական հարաբերություն– ները և Կիլիկիան 1919-1921 թթ․, Ե․, 1970։ Արզումանյան Մ․ Վ ․, Արհավիրքից վե– րածնունդ, Ե․, 1973։ Բոռնագյսն Ս․, Սոցիալ–տնտեսական հարա բերությունները Կիլիկիայի հայկական պետությունում XII – XIV դարերում, Ե․, 1973։ Ոսկյան Հ․, Կիլիկիայի վանքերը, Վնն․, 1957։ М и к а е- л я н Г Г․, История Киликийского армян– ского государства, Е․, 1952․ Ֆեոդալիզմի քայքայման դա– րաշրջան։ Գբկ․ էն գելս ՖՖեոդա– լիզմի քայքայման և բուրժուազիայի զարգաց– ման մասին, Ե․, 1937։ Ն ու յ ն ի, Գյուղացիա– կան պատերազմը Գերմանիայում, Ե․, 1940։ Թովմա Մեծոփեցի, Պատմութիւն Լանկ–Թամուրայ և յաջորդաց իւրոց, Փ․, 1860։ Նույնի, Ցիշատակարան, Թ․, 1892։ Զ ա– քարիա Սարկավագ (ft ա և ա ք և ո– ց ի), Պատմութիւն, Վաղ–պատ, 1870։ Առա– քել Դավրիժեցի, Պատմութիւն, Վաղ– պատ, 1896։ Գրիգոր Դարանաղցի, ժամանակագրութիւն, Երուսաղեմ, 1915։ Զ ա– քարիա Ա գ ու լ և ց ի, Օրագրութիւն, Ե․, 1938։ Աբրա հա մ Երևանցի․ Պատ– մութիւն պատերազմացն, Ե․, 1938։ Գավիթ Բեկ կամ «Պատմութհւն Ղափանցւոց», Վնտ․, 1978։ և ս ա յ ի Հասան Ջալալյանց, Պատմութիւն կամ Ցիշատակ ինչ ինչ անցից դիպելոց յաշխարհին Աղուանից, Շուշի, 1839։ Սիմեոն Երևանցի, Զամբռ, Վաղ– պատ, 1873։ Խաչատուր Ջուղայեցի, Պատմութիւն Պարսից, Վաղ–պատ, 1905։ Ա բ– րաեամ Կրետացի, Պատմագրութիւն անցիցն իւրոյ և Նատրշահին Պարսից, Վաղ– պատ, 1870։ Մանր Ժամանակագրություններ XIII-XVIII դդ․, հ․ 1-2, Ե․, 1951-56։ ԺԳ դա– րի հայերեն ձեռագրերի հիշատակարաններ, Ե․, 1950։ ԺԵ դարի հայերեն ձեռագրերի հիշա– տակարաններ, հ․ 1–3, 1955–67։ Մատենա– դարանի պարսկերեն վավերագրերը, Հրովար– տակներ, պր․ 1–2, Ե․, 1958–59։ Կալվածա– գրեր, պր․ 1, Ե․, 1968։ Թուրքական աղբյուր– ները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս Ժողովուրդների մասին, հ․ 1–2, Ե․, 1961–64։ էվլիյա Չելեբի, Ե․, 1967 (Օտար աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին 4, Թուրքական աղբյուրներ 3)։Մելիքսեթ– Բ և կ Լ․, Վրաց աղբյուրները Հայաստանի և հայերի մասին, հ․ 3, Ե․, 1955։ Հակոբ– յան Հ․, Ուղեգրություններ, հ․ 1, 6, Ե․, 1932, 1934։ Չ ա մ չ յ ա ն Մ․, Պատմութիւն Հայոց, հ․ 3․, Վնտ․, 1786։ Օրմանյան Մ․, Ազգա– պատում, հ․ 3, Երուսաղեմ, 1927։ Պ ա ր ս ա մ– յ ա ն Վ․, Ցարիզմի գաղութային քաղաքա– կանությունը Հայաստանում, Ե․, 1940։ Հով– հաննիսյան Ա․ Գ․, Դրվագներ հայ ազա– տագրական մտքի պատմության, հ․ 1–2, Ե․, 1957–59։ Ա ն ա ս յ ա ն Հ․, XVII դարի ազա– տագրական շարժումներն Արևմտյան Հա– յաստանում, Ե․, 1961։ ՓաՓազյան Հ․,
