սալեռցիևերի, մարաշցիևերի, ուրֆացի– ների, յոզղաթցիևերի, ադաևացիևերի, քի– լիսցիների (ե այլոց, թվով շուրջ 45) հայ– րենակցական միությունների կենտրոն– ներն ու մասնաճյուղերը։ Բեյրութում են գտնվում նան հայ ազգ․ քաղ․ կուսակցությունների (հևչակյաևնե– րի, ռամկավարների, դաշնակցականների) կենտր․ մարմինները։ Լիբանանի հայ կո– մունիստները անդամակցում են Լիբանա– նի կոմունիստական կուսակցությանը։ Լիբանանում գործում է շուրջ 55 հայկ․ դպրոց, որոնցից 16-ը լրիվ երկրորդական, 7-ը միջնակարգ, մնացածը4 6-ամյա, ինչ– պես նան Հայկազյան կոլեջը, Սիմոնյաև ու Միսակ Վարժապետյան սանտր, ուսում– նարանները։ Անթիլիասում էtգտնվում Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսությունը4 իր թեմերով և հոգևոր դպրոցով, կան ա– վետարանական և կաթոլիկ հայերի հոգե– վոր կեևտրոններ՝ իրեևց եկեղեցիևերով։ 25 հայկ․ եկեղեցիևերից 15-ը առաքելա– կաև են, 5-ը՝ կաթոլիկ, 5-ը՝ ավետարա– նակաև, կա 4 հայկ․ վանք (2 առաքելա– կան, 2 կաթոլիկ)։ Միևչև 1970-ակաև թթ․ Լիբաևաևում լույս եև տեսել շուրջ 160 հւսյերեև պար– բերակաևներ, այժմ՝ շուրջ 30 անուն թեր– թեր, շաբաթաթերթեր, ամսագրեր, հան– դեսներ։ Բեյրութում գործում են հայկ․ ռադիոկայաններ։ Հևդկաստաև։ Հայ–հևդկ․ առըն– չությունների մասիև տեղեկություններ կան մ․ թ․ ա․ У–IV դդ–ից։ Սակայև Հնդկաստաևում առաջիև հայ համայևք– ևերը կազմավորվել եև XVI դ․ և ստվարա– ցել XVII–XVIII դդ․։ Հայերը բևակվում էիև Ագրա, Կալկաթա, Չիևսուրահ, Սեի– դաբադ, Սուրաթ, Բոմբեյ, Մադրաս, Հայ– դարաբադ, Գվալիոր, Դաքա, Լահոր, Դե– լի, Կոչիև նն քաղաքևերում։ Հիմնականում վաճառականներ էիև, արհեստավորևեր, կային պետ․ պաշտոնյաևեր ու մտավորա– կաններ։ Հնդկահայեր Հովսեվւ էմինը, Մովսես Բաղրամյանը, Շահամիր Շահա– միրյտևը, Հարություև Շմավոևյաևը մեծ դեր կատարեցիև հայ ժողովրդի ազա– տագր․ գաղափարախոսության ձևավոր– մաև գործում, կողմնորոշվելով դեպի Ռու– սաստան։ XVIII դ․ վերջին և XIX դ․ դըպ– րոցևեր կայիև հևդկահայ գրեթե բոլոր համայևքներում։ 1821-ին բացվել է Կալ– կաթայի Հայոց մարդասիրակաև ճեմա– րանը (գործում է ցայսօր), Կալկաթայում, Մադրասում հիմնվել են տպարաններ։ 1794-իև Մադրասում լույս տեսավ հայ մա– մայի առաջնեկը՝ «Ազդարարը»։ 1986-իև Հևդկաստաևում կար շուրջ 500 հայ՝ կեևտրոևացած Կալկաթայում և Բոմ– բեյում։ Հիմնակաևում արհեստավորևեր և առևտրականներ եև; Գործում եև հայկ․ եկեղեցիևեր Կալկաթայում (Ս․ Նազարեթ և Ս․ Գրիգոր), Մադրասում (Ս․ Աստվածա– ծիև), Բոմբեյում (Ս․ Պետրոս), «Հայկակաև գեղարվեստասիրաց միություևը», «Հայ– կակաև ըևկերություևը», մարզակաև միու– թյուև, ակումբ նն։Սիրիա։ ժամաևակակից Սիրիայի տարածքում հայերի բևակվելը ունի հա– զարամյակևերի պատմություև։ Հայերի թիվը Ս–ում մեծացել է IX–XIV դդ․՝ բյուզ․ կայսրերի կողմից Հս․ Սիրիա զգալի թվով հայեր գաղթեցնելու, Բագրատունի– ների թագավորության անկման, սելջուկ– յան թուրքերի ասպատակությունների, Կի– լիկիայի հայկ․ պետության անկման հե– տևանքով։ ժամանակակից սիրիահայ հա– մայնքը ձևավորվել է 1920-ական թթ․ սկզբին, երբ 1915-ի եղեռնից հետո այս– տեղ մեծ թվով գաղթական հայեր հաս– տատվեցին։ Սիրիայում ապրում է (1986) շուրջ 120 հզ․ հայ, որոնք տեղաբաշխված են հիմնականում Հալեպում (մոտ 70 հզ․), ինչպես նաև Դամասկոսում, Քեսաբում, Լաթաքիայում, Կամըշլիում և այլուր։ <1ըն– շող մասը արդյունաբերության մեջ զբաղ– ված աշխատավորներ են, մեծ է արհեստա– վորների, սպասարկման և առևտրի ոլոր– տի աշխատողների, գյուղատնտեսու– թյամբ զբաղվողների թիվը։ Զգալի թիվ են կազմում մտավորականները (ոլաոլ– ցիչներ, բժիշկներ, երաժիշտներ, ճարտա– րապետներ), կան նաև գործարանատե– րեր, պետ․ հիմնարկների պաշտոնյաներ։ Ս–ում գործում են բազմաթիվ ազգ․ կազ– մակերպություններ՝ ՀԲԸՄ Հալեպի և Դամսակոսի մասնաճյուղերը, Հայ երի– տասարդաց ընկերությունը, «Նոր սե– րունդ», Թեքեյան, Համազգային մշակու– թային միությունները, Հայ համալսա– րանականների միությունը, ՀՄՄ, ՀՄԸՄ ևն։ Մեծ դեր են կատարում հայրենակցա– կան միությունները (Այնթապի, Մարաշի, Ուրֆայի, Արաբկիրի, Ւոսրբերդի, Սե– բաստիայի, Տիգրանակերտի, Վասպուրա– կանի են) իրենց մշակութային և այլ կազմակերպություններով։ Մշակութային կենտրոններից են Մար– տիրոս Սարյան ակադեմիան, «Պետրոս Ադամյան թատերախումբը», «Հայ քնար» և «Զվարթնոց» երգչախմբային ընկերու– թյունները։ 1980-ական թթ․ հայկ․ դպրոցներ կային Հալեպում (15 միջնակարգ և տարրական դպրոց), Դամասկոսում, Կամըշլիում, Զե– զիրեում, Լաթաքիայում, Քեսաբում և այ– լուր։ Հալեպում և Դամասկոսում գործում է հայկ․ տպարան, հրատարակվում է «Գեղարդ» տարեգիրքը։ Սիրիայում հռչակ են վայելում հայերի հիմնած հիվանդանոցները, հատկապես՝ ճեպեճյան ակնաբուժարանը և Ալթունյա– նի անվ․ հիվանդանոցը։ Ավստրալիական միություն։ Հայերի գաղթը Աւ|սարալիա սկսվել է XIX դ․ կեսին՝ Կ․ Պոլսից, Հնդկաստանից և Հվ–Արլ․ Ասիայի երկրներից։ Ավստրա– լիահայ համայնքը զգալիորեն աճել ու ձևավորվել է միայն երկրորդ համաշխար– հային պատերազմից հետո, երբ այստեղ են եկեւ մեծ թվով հայեր Միջին և Մերձա– վոր Արևելքի երկրներից։ 1986-ին ավս– տրալիահայերի թիվը շուրջ 25 հզ․ էր։ Նրանք բնակվում են Միդնեյում, Մելբուռ– նում, Բրիզբենում, Կանբեռայում, Պեր– տում, Ադելաիդայում։ Հայերի շուրջ 40% –ը աշխատում է գործարաններում, 30% –ը՝ գրասենյակներում, մոտ 5% զբաղվում է արհեստներով (ոսկերիչներ, լուսանկա– րիչներ ևն), մնացածը՝ բիզնեսով և առետ– րով։ Համայնքի ազգ․, կրթական գործը ղեկավարում է թեմական խորհուրդը։ Կան հայկ․ եկեղեցիներ Միդնեյում (Ս․ Հարու– թյուն), Մելբուռնում (Մ․ Աստվածածին)՝ առաքելական, և մեկ կաթոլիկ, որոնց կից՝ մեկօրյա դպրոցներ։ 1985-ին բացվել է ավստրալիահայ առաջին ամենօրյա դպրո– ցը Միդնեյում։ Գործում են ՀԲԸՄ, ՀՄԸՄ, ՀՕՄ մասնաճյուղերը, Տիկնանց միությու– նը, Երիտասարդական միությունը, Հայ պատմական ընկերությունը, Ավստրալիա– հայ ընկերությունը։ 1966-ին կազմակերպ– վել է «Կոմիտաս» երգչախումբը։ Հրատա– րակվում են պարբերականներ։ Գործում է երկու հայկ․ ռադիոժամ՝ Միդնեյում և Մելբուռնում։ Հայեր բնակվում են նաև Նոր Զելան– դիայում։ Աֆրիկա մայրցամաքում հայեր բնակ– վում են շատ երկրներում՝ Ալժիր, Գանա, Եգիպտոս, Եթովպիա, Թունիս, Լիբիա, Կոնգո, Մադագասկար, Մարոկկո, Նի– գերիա, Մուդան, Քենիա ևն, սակայն հնագույններն են և երբևէ ստվար՝ եգիպ– տահայ և եթովպահայ գաղութները։ Եգիպտոս։ Եգիպտոսի հայ համայն– քըն ունի դարերի պատմություն և համար– վում է ամենահին գաղթավայրերից մեկը։ VII դ․ պետ․ և զինվ․ բարձր պաշտոններ են վարել հայազգի գործիչներ, իսկ ֆա– թիմյանների ժամանակ եղել են (XI– XII դդ․) հայազգի վեզիրներ։ Այս ժամա– նակ մեծ թվով հայեր են հաստատվել Եգիպտոսում։ Եգիպտահայ գաղութի կյանքն աշխուժացել է XVIII–XIX դդ․։ Առավել ստվարացել է Մեծ եղեռնից հե– տո, սակայն 1950-ական թթ․, երկրում տեղի ունեցած սոցիաւ–տնտ․ և քաղ․ փո– փոխությունների հետևանքով, սկսվեց եգիպտահայերի արտագաղթ Ավստրա– լիա, Կանադա, Անգլիա, ԱՄՆ և այլ երկըր– ներ։ 1986-ին Եգիպտոսում բնակվում էր շուրջ 10–12 հզ․ հայ՝ Կահիրեում և Ալեք– սանդրիայում։ Հիմնականում մանր և խո– շոր առևտրականներ են, արհեստավոր– ներ, կան նաև մտավորականներ, պետ․ ծառայողներ են։ Գործում են 2 առաքելա– կան՝ Կահիրեում (Մ․ Գրիգոր Լուսավո–* րիչ) և Ալեքսանդրիայում (Ա․ Պողոս Պետ– րոս) և 2 կաթոլիկ՝ Կահիրեում (Ս․ Գրի– գոր Լուսավորիչ և Ս․ Թերեգա) եկեղեցի– ներ (կաթոլիկ հայերի թիվը կազմում է համայնքի մոտ 5%–ը)։ Եգիպտահայ առա– ջին դպրոցը հիմնվել է Կահիրեում 1828-ին։ Կահիրեում գործում են Գալուստյան ազգ․ վարժարանը (1865-ից) և Նուբարյան ազգ․ վարժարանը (1925-ից), Ալեքսանդրիա– յում՝ Պողոսյան ազգ․ վարժարանը (1890-ից)։ Եգիպտահայ գաղութում գոր– ծել են բազմաթիվ բարեգործական, մշա– կութային են կազմակերպություններ։ Այժմ գործում են ՀԲԸՄ, «Տիգրան Երկաթ» մշակութային միությունը, «Հայ գեղար– վեստասիրաց միությունը», «Հայ մշակույ– թի բարեկամների ընկերությունը», «Հայ ազգային հիմնադրամը», «Կոկանյան ակումբը» ևն, ինչպես նաև «Կռունկ», «Եգիպտահայ երգչախումբ», «Շնորհալի» երգչախմբերը։ Եգիպտահայ պարբերա– կան մամուլը սկզբնավորվել է 1865-ին, այժմ լույս են տեսնում «Արև», «Հուսաբեր» օրաթերթերը և «Ջահակիր» շաբաթաթեր– թը։ Կահիրեում գործում է հայկ․ ռադիո– ժամ։ Եթովպիա։ Հայ–եթովպական առըն– չությունները գալիս են հնագույն ժամա–
