ՀՍՍՀ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՌ1 ՀՍՍՀ տնտեսական առնչություն– ները ՍՍՀՄ միութենական հան– րապետությունների և արտա– սահմանյան երկրների հետ Հայաստանը, գտնվելով արմ–արլ․ և հս–եվ․ ւոանող գլխավոր ճանապարհնե– րի հանգույցում, դեռևս շատ հնուց առևտ– րաւոնւո․ հարաբերությունների մեջ է եղել հին աշխարհի մի շարք երկրների հետ։ Հայաստանը միջանցիկ առևտրի խոշոր կենտրոն լինելուց բացի, արտահանում էր մետաղներ, մահուդ, գորգեր, պերճան– քի առարկաներ, չորացրած մրգեր, գինի, բուրդ, բամբակ, ներկեր, հացահատիկ, անասուններ ևն։ XIX դ․ սկգբներից զգա– լիորեն զարգանում են Հայաստանի առևտ– րա–տնտ․ կապերը Ռուսաստանի հետ։ Պետրոս I և Եկատերինա II հատուկ ար– տոնություններ են տալիս հայ վաճառա– կաններին ոչ միայն տնտ․ կապերի զար– գացման, այլև Ռուսաստանում մետաքսա– գործության, արհեստագործության և այլ ճյուղերի ստեղծման համար։ Հայաստանի առևտրա–տնտ․ կապերը Ռուսաստանի հետ ընդլայնվում են հատ– կապես Արլ․ Հայաստանը Ռուսաստանին միանալուց հետո։ XIX դ․ 80-ական թթ–ից, լեռնահանքային արդ․ և պղնձաձուլու– թյան զարգացման շնորհիվ, Հայաստանի տնտ․ կապերը ընդլայնվում են ոչ միայն Ռուսաստանի, այլև եվր․ երկրների, հատ– կապես Ֆրանսիայի հետ։ Հայաստանից Ռուսաստան և եվր․ երկրներ էին արտա– հանվում բամբակ, բուրդ, մետաքս, գի– նի, պանիր, մեղր, գյուղատնտ․ այլ մթերք– ներ, ինչպես նաև պղինձ։ Մինչև սովետական կարգերի հաստա– տումը Արլ․ Հայաստանում օգտագործ– վող արդ․ բոլոր արտադրատեսակները ներմուծվում էին Ռուսաստանից և եվր․ երկրներից։ 1920-ից հետո Մովետական Հայաստանում արդ․ բուռն վերելքին, գյու– ղատնտեսության ինտենսիվ զարգացմա– նը զուգընթաց բազմակողմանի ընդլայն– վում, նոր հիմքերի վրա են դրվում հանրա– պետության տնտ․ կապերը (միութենա– կան բոլոր հանրապետությունների ու տնտ․ շրջանների հետ)։ ՌՍՖՍՀ–ի, Ուկ– րաինայի ու միութենական մյուս հանրա– պետությունների անշահախնդիր ու բազ– մակողմանի օգնությամբ ՀՍՍՀ–ում հիմ– նադրվում են ժամանակակից ինդուստ– րիայի բոլոր ճյուղերը։ Սովետական Հայաստանի տնտ․ կա– պերը միութենական մյուս հանրապետու– թյունների հետ արտահայտվում են ար– տադրատեսակների փոխադարձ մատա– կարարման, ձեռնարկությունների համա– տեղ կառուցման, գիտա–տեխ․ համագոր– ծակցության, առաջավոր փորձի ու կադ– րերի փոխանակման, սոցիալիստ, մրցու– թյան և շատ այլ ձևերով։ Սոցիալիստ, շինարարության առաջին հնգամյակների տարիներին, ՀՍՍՀ միու– թենական մյուս հանրապետություններին մատակարարում էր հիմնականում հումք և կիսաֆաբրիկատներ։ Այժմ Հայաստանը միութենական բոլոր հանրապետություն– >ԹԱ6ԻՆ ԱքՒՆՉՈԻԹՑՈԻՆՆԵՐ ներին մատակարարում է ռաֆինացված պղինձ, մոլիբդենի խտանյութ, ալյումի– նի գլանվածք, մետաղահատ հաստոցներ, շարժական էլեկտրակայաններ, ուժային տրանսֆորմատորներ, գեներատորներ, հիդրոպոմպեր, կոմպրեսորներ, բազմա– տեսակ էլեկտրաճշգրիտ չափիչ գործիք– ներ և սարքեր, թվանշանային հաշվողա– կան մեքենաներ, էլեկտրալամպեր, ավ– տոդողեր, սինթետիկ կաուչուկ, սինթե– տիկ կորունդ, տեխ․ քարեր, պոլիմերա– յին տասնյակ իրեր, բյուրեղապակյա սպասք, պղնձարջասպ, ծծմբական թթու, պարարտանյութեր, տասնյակ տեսակի բնական շինանյութեր, բամբակե, բրդե, մետաքսե գործվածքներ, կոշիկ, աղան– դերային գինիներ, բարձրորակ կոնյակ– ներ, հանքային ջրեր, բանջարեղենի ու մրգերի պահածոներ, ծխախոտ, եթերա– յին յուղեր և շատ այլ արտադրատեսակ– ներ։ Արդ․ շատ արտադրատեսակների մա– տակարարման գծով Հայաստանը կարևոր տեղ է գրավում ՍՍՀՄ–ում։ Հանրապետու– թյունը էլեկտրատեխ․ արդյունաբերության արտադրանքի ծավալով Միության մեջ գրավում է 3-րդ տեղը (ՌՍՖՍՀ–ից և Ուկ– րաինայից հետո)։ Այդ ճյուղի արտադրան– քի 80% –ից ավելին առաքվում է ՍՍՀՄ մյուս շրջաններ։ ՀՍՍՀ երկրի մյուս տնտ․ շրջաններին տուֆաքարի, պեմզայի, հրա– բխային խարամի, պեռլիտի, բազալտե և անդեզիտային իրերի, գունավոր մար– մարների, բենթոնիտի գլխավոր մատա– կարարողներից է։ ՍՍՀՄ մյուս տնտ․ շըր– ջաններից հանրապետության ժող․ տըն– տեսությանը մատակարարվում են սև մետաղների բոլոր տեսակները, գունավոր մետաղների մեծ մասը, նավթամթերքները և գազը ամբողջովին, տրանսպորտային և գյուղատնտ․ մեքենաների, տրակտոր– ների բոլոր տեսակները, տեխնոլոգիա– կան, լեռնահանքային, սննդի ու թեթև արդյունաբերության համար անհրաժեշտ սարքավորումներ, գործվածքեղեն, սննդի արդյունաբերության շատ արտադրատե– սակներ (հատկապես շաքար, ձկնամթերք– ներ), փայտանյութն ու թուղթը, շինարա– րական ապակին ամբողջապես, ապակե տարայի մեծ մասը և բազմատեսակ այլ արտադրանք։ Կշռային արտահայտությամբ միութե– նական մյուս հանրապետություններից ՀՍՍՀ ներմուծվող արտադրանքի ծավալը զգալի չափով գերազանցում է արտահան– վող արտադրանքի ծավալին, արժեքային արտահայտությամբ՝ արտահանվողը ներ– մուծվողին։ ՀՍՍՀ ներմուծվող արտադրանքում հա– մեմատաբար բարձր են նավթամթերքնե– րի ու վառելիքի (ավելի քան 25%), մե– տաղների (17%), մեքենաշինության ար– տադրանքի (15,3%), արտահանվող ար– տադրանքի մեջ՝ մեքենաշինության և էլեկ– տրատեխ․ (23,5%), սննդի (17,5%), քիմ․ արդ․ (16%) արտադրատեսակների տես․ կշիռը։ Միութենական հանրապետությունների տես․ կշիռները ՀՄՍՀ արդ․ արտադրան– քի միջհանրապետ․ մատակարարման ընդ– Հանրապետություն– ները Ներմու– ծում %-ով Արտահա– նում %-ով Ընդամենը 100,0 100,0
ՌՍՖՍՀ 51,5 52,1 Ուկր․ ՍՍՀ 19,1 20,5 Բել․ ՍՍՀ 3,1 3,0 Ուզբ․ ՍՍՀ 2,0 2,7 Ղազախ․ ՍՍՀ 1,3 4,9 Վրաց․ ՍՍՀ 4,7 6,2 Ադրբ․ ՍՍՀ 10,0 4,7 էիտվ․ ՍՍՀ 0,9 0,5 Մոլդ․ ՍՍ^Հ 1,9 1,0 Լատվ․ ՍՍՀ 4,5 0,7 Կիրգ․ ՍՍՀ 0,1 0,7 Տաջիկ․ ՍՍՀ 0,2 0,4 Թուրքմ․ ՍՍՀ 0,3 2,2 էստ․ ՍՍՀ 0,4 0,4 հանուր ծավալում (1980–1985, միջին տա– րեկանը)․ ՀՍՍՀ ներմուծվող մեքենաշինության ար– տադրանքի 53% –ը, անտառանյութի ու թղթի 95%–ը, մետաղների 45%–ը, թեթև արդ․ արտադրանքի 80%–ը մատակարա– րում է ՌՍՖՍՀ։ Սովետական Հայաստանի տնտ․ կապերի ընդհանուր համակարգում Ուկր․ ՍՍՀ–ի դերը մեծ է հատկապես սև մետաղների, բարձրորակ քարածխի, տրանսպորտային, գյուղատնտ․ ու շատ այլ տեսակի մեքենաների, տրակտորնե– րի, շաքարի, բուս, և կենդան, յուղի, ապա– կու, հրակայուն իրերի մատակարարման բնագավառներում։ ՀՍՍՀ–ից մյուս հան– րապետություններ առաքվող մեքենաշի– նության և էլեկտրատեխ․ արդ․ արտա– դրանքի ավելի քան 30%–ը, քիմիկատ– ների 26%–ը, թեթև արդ․ արտադրանքի 42%-ը մատակարարվում է Ուկրաինա– յին։ ՀՍՍՀ–ում օգտագործվող նավթա– մթերքների շուրջ 80% –ը մատակարարվում է Ադրբեջանից։ Վրաստանի դերը հատկա– պես կարևոր է սև մետաղների, տրանս– պորտային մեքենաների, սննդի արդ․ սարքավորումների, թեյի մատակարար– ման գործում։ Այդ երկու հանրապետու– թյունների ժող․ տնտեսության մեջ կարե– վոր դեր են խաղում հայկ․ տրանսֆոր– մատորները, գեներատորները, շարժա– կան էլեկտրակայանները, ճշգրիտ սար– քերը, պղնձարջասպը, ավտոդողերը, ավ– տոֆուրգոնները, տուֆաքարը, պեմզան և տասնյակ այլ արտադրատեսակները։ Շատ բազմազան են նաև ՀՍՍՀ–ի ու Մերձ– բալթյան հանրապետությունների, Բելո– ռուսիայի, Մոլդավիայի, Ղազախստանի, Միջինասիական հանրապետությունների միջև տնտ․ կապերը։ ՀՍՍՀ–ում կառուցված արդ․ խոշոր ձեռ– նարկությունների , էլեկտրակայանների, երկաթուղիների, Արփա–Սևան ջրատա– րի կառուցմանը ակտիվորեն մասնակցել են մեր երկրի մյուս ժողովուրդները։ Հայ մասնագետները իրենց հերթին ակտիվորեն մասնակցել են Ուրալի, Սի– բիրի ու Հեռավոր Արևելքի, Ուկրաինայի, Ղազախստանի, Միջին Ասիայի մետալուր– գիական գործարանների, էլեկտրակայան– ների, ածխավազանների, մագիստրալա– յին գազամուղների, նավթամուղների կա– ռուցման, խամ ու խոպան հողատարածու– թյունների, ՌՍՖՍՀ–ի ոչսևահողային գո–
