Հ․ Սարուխանյան Բ․ Բաաիկյան Ե․ Մկրտումյան Վ․ Ալեքսեե Վ․ Հովսեփյան Ք․ Մկրտչյան սաևդրապոլի բոլշևիկների միջև զաևագաև հարցերում եղած տարաձայևությունները, ապստամբությաև ևախապատրասամաև ժամաևակ և դեպքերի ըևթացքում ցուցա– բերած աաաաևումներն ու աևվճռակաևու– թյուևը։ Մայիսի 13-ին, «Վարդաև զորա– վար» զրահագևացքում կայացած կուսակ– ցակաև ակտիվի ըևդլայևված ևիստի ժա– մաևակ ապստամբությաև ղեկավարևերից և ևիստի մասևակիցևերից ոմանք քվեար– կեցին քաղաքև առաևց դիմադրությաև հաևձևելու առաջարկի օգտիև։ Սովետա– կաև Ռուսաստաևի կարմիր բաևակը, որ կռվում էր պաևակաև Լեհաստանի ու Վրաևգելի զորքերի դեմ և զբաղված էր Ադրբեջաևում ծագած հակահեղափոխ․ խռովություևը ճնշելով, ի վիճակի չեղավ օգնությաև հասևելու Հայաստաևի ապըս– տամբ աշխատավորևերիև։ Հայաստաևի կոմունիստական կուսակ– ցության կազմակերպման, ձևավորման ավարտը։ Սովետական իշխանության հաստատումը Հայաստանում։ Մայիսյան ապստամբությաև պարտություևից հետո Հայաստաևում կոմկուսը իր աշխատաևքը շարուևակել է խոր ըևդհատակում, դա– ժաև տեռորի պայմաններում։ Չևայած դրաև, իևչպես ՌԿ(բ)Կ ԿԿ–ի Կովկասյաև բյուրոյիև 1920-ի մայիսի 31-իև հայտևել է Արմեևկոմը, կուսակցակաև աշխատաևքը Հայաստաևում չի ըևդհատվել և ցրված ուժերը վերամիավորելու, կազմակերպու– թյունները վերականգնելու համար Իգդիր, Դիլիջան և Ղարաքիլիսա եև ուղարկվել կոմուևիստ ըևկերևեր։ Շարուևակվել եև ևաև ապստամբակաև ըևդվզումները դաշ– ևակցակաև կառավարության դեմ։ Զեևքը վայր չեև դրել Զաևգեզուրի աշխատավոր– ևերը, որոևց Մովետական Ադրբեջանից օգևությաև եև եկել կարմիր զորամասերը։ Հուլիսի 5-իև ստեղծվում է Զաևգեզուրի հեղաՓոխ․ կոմիտեն (նախ․ Հ․ Կամարի)։ Հեղկոմը սովետակաև է հռչակում Զաևգե– զուրը, որև ըևդգրկում էր Դորիսի, Մի– սիաևի, Ղափաևի և Մեղրու շրջանների զգալի մասը։ Կուսակցակաև աշխատաևք– ևերը Աևդրկովկասում ուժեղացևելու և կուսակցակաև ղեկավարություևը ամրա– պևդելու ևպատակով 1920-ի մայիսի վեր– ջիև ՌԿ(բ)Կ ԿԿ–ի Կովկասյաև բյուրոև որոշում է Աևդրկովկասում ստեղծել առան– ձին կոմուևիստակաև կուսակցություններ և այդ մասիև հարց է բարձրացևումՌԿ(բ)Կ Կեևտկոմի առջև։ 1920-ի հուևիսի 30-իև ՌԿ(բ)Կ Կեևտկոմի կազմբյուրոև հատուկ որոշմամբ հաստատեց Վրաստաևի, Հա– յաստաևի և Ադրբեջաևի կոմուևիստակաև կուսակցությունների ստեղծումը, ևրաևց տալով մարզային կազմակերպություննե– րի իրավունքներ և ենթարկելով Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոյին։ ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի այս որոշումը վճռորոշ նշանակություն է ունենում Հայաստանի կոմունիստական կուսակցության կազմակերպական ձևա– վորումն ավարտելու գործում։ Դրանից հետո կուսակցության Կենտկոմի և նրա Կովկասյան բյուրոյի որոշումներով ձևա– վորվում են նրա ղեկավար մարմինները, հաստատվում կադրերը, ավարտվում է Հայաստանի կոմունիստական կուսակցու– թյան՝ ՌԿ(բ)Կ մարտական ջոկատներից մեկի կազմավորման գործը։ Շուտով, Թիֆլիսում ստեղծվում է Հա– յաստանի կոմունիստական կազմակեր– պությունների արտասահմանյան բյուրոն (1920-ի մայիս–հոկտեմբեր),որը մենշևիկ– ների հետապնդումների պատճառով կարճ ժամանակ անց ստիպված տեղափոխվում է Բաքու։ Արտասահմանյան բյուրոյի կազ– մում եղել են Մ․ Կասյանը, Ա․ Բեկզադյա– նը, Ա․ Մռավյանը, Դ․ Շահվերդյանը, Հ․ Պողոսյանը, Ա․ Նուրիջանյանը, Դ․ Տեր– Սիմոնյանը, Հ․ Կոսաանյանը և ուրիշներ։ 1920-ի օգոստ․ 13-ին ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կովկասյան բյուրոն Հայաստանում իր ներկայացուցիչ է նշանակում Ս․ Տեր–Գաբ– րիելյանին, որին հանձնարարում է ղեկա– վարել ամբողջ կուսակցական աշխատան– քը առաջիկայում, մինչև Հայկոմկուսի Կենտկոմի ձևավորումը։ 1920-ի սեպտ․ 10-ին ՌԿ(բ)Կ Կենակոմի Կովկասյան բյու– րոն ստեղծում է ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմ [Ի․ Դով– լաթյան, Ա․ Նուրիջանյան, Հ․ Կոստանյան, Ա․ Ւոսնջյան, Ս․ Տեր–Գաբրիելյան (ան– դամներ), Շ․ Ամիրխանյան և Վ․ Շահգելդ– յան (թեկնածուներ)]։ Նույն օրը Բաքվում բացվում է Հայաստանի արտասահման– յան կոմունիստական կազմակերպություն– ների կոնֆերանս 50 պարգամավորի մաս– նակցությամբ։ Հաստատվում են Հայաս– տանում սովետական իշխանության հա– մար պայքարի գործնական խնդիրները։ 1920-ի հոկտ․ 1-ին ՌԿ(բ)Կ Կենտկոմի կազմբյուրոն քննարկում է ՀԿ(բ)Կ Կենտ– կոմի և նրա արտասահմանյան բյուրոյի հարցը, հաստատում է ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի կազմը, բացառությամբ Ս․ Տեր–Գաբրիել– յանի, որը Հայաստանում ՌՍՖՍՀ լիազոր– ներկայացուցչության խորհրդականն էր։ Նոյեմբ․ 11-ին ՀԿ(բ)Կ ԿԿ–ի կազմում լրա– ցուցիչ ընդգրկվում են Ս․ Կասյանը, Ա․ Բեկզադյանը, Ս․ Տեր–Գաբրիելյանը։ Հոկտեմբերից Բաքվում լույս է տեսնում ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի «Տեղեկագիրը» (ռուս․)։ 1920-ի սեպտեմբերին թուրք–քեմալական զորքերը հարձակվելով Հայաստանի վրա, գրավեցին Կարսն ու Ալեքսանդրապոլը։ Հայ ժողովրդին նորից սպառնում է ֆիզի– կական բնաջնջման վտանգը։ Օրհասա– կան այդ պայմաններում բնակչությունը զանգվածաբար ձգտում է դեպի Սովետա– կան Ռուսաստան, ուժեղանում է նրա ցա– սումը դաշնակցականների կառավարու– թյան և օտարերկրյա գաղութարարների տիրապետության դեմ։ Բռնկվում են գոր– ծադուլներ, գյուղաց․ հուզումներ։ ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմը ՌԿ(բ)Կ ԿԿ–ի Կովկասյան բյու– րոյի ղեկավարությամբ միջոցների է դի– մում Հայաստանում հասունացող ապըս– տամբությունը հաղթանակով պսակելու համար։ Ձևավորվում է ապստամբությունը գլխավորող մարմին՝ Հայաստանի Հեղա– փոխ․ կոմիտե Ս․ Կասյանի գլխավորու– թյամբ։ 1920-ի նոյեմբ․ 29-ին Քարվան– սարայի և Դիլիջանի աշխատավորները բարձրացնում են ապստամբության դրո– շը։ Հեղկոմը Հայաստանի կոմկուսի անու– նից դաշնակցականների կառավարությու– նը հայտարարում է տապալված։ Հայաս– տանում հաստատվում է սովետական իշ– խանություն։ Հայաստանի ապստամբ աշ– խատավորներին օգնության են գալիս 11-րդ կարմիր բանակի զորամասերը։ Դեկտ․ 2-ին Վ․ Ի․ Լենինը Ս․ Կասյանի անունով ողջույնի հեռագիր է հղում ազա– տագրված Հայաստանի աշխատավորնե– րին․ «Հանձին Ձեզ ողջունում եմ իմպե– րիալիզմի ճնշումից ազատագրված աշ– խատավորական Սովետական Հայաստա– նին։ Չեմ կասկածում, որ Դուք կգործա– դրեք բոլոր ջանքերը՝ Հայաստանի, Թուր– քիայի, Ադրբեջանի աշխատավորների միջև եղբայրական համերաշխություն հաստատելու համար» (Լենին Վ․ Ի․, Երկ․ լիակտ․ ժող․, հ․ 42, էջ 65)։ Սովե– տական իշխանությունը հայ ժողովրդին փրկեց արհավիրքներից, նրան տվեց խա– ղաղություն և ազգային վերածննդի հնա– րավորություն։ Հայաստանի կոմունիստական կուսակցությունը սոցիալիզմի կա– ռուցման համար պայքարում (1921–1941 թթ․) Սովետական իշխանության հաստատ– ման առաջին իսկ օրից Հայաստանի կոմկուսի շարքերը համալրեցին Անդր– կովկասի այլ վայրերից և Սովետական Ռուսաստանից ուղարկված մի շարք կու– սակցական գործիչներ (Հ․ Կոստանյան, Ս․ Բաղդատյան, Հ․ Ագատյան, Հ․ Գյու– լիքևխյան և ուրիշներ), որոնք ղեկա– վար աշխատանքի անցան հանրապետու–
