գիրք ու պարբերական՝ հայ, ռուս, և օտար լեզուներով)։ 1923-ին հիմնադրվել է Երևանի կոնսեր– վատորիան (1946-ից՝ Կոմիտասի անվ․), որի խնդիրն է պատրաստել երաժշտու– թյան ուսուցիչներ, նվագախմբի ղեկավար– ներ, երգիչ–երգչուհիներ և անհատ կա– տարողներ։ 1928–29 ուս․ տարում բաց– վել է Անդրկովկասյան անասնաբուժ– անասնաբուծ․ ինստ–ը։ 1931-ին ինստ–ի հիման վրա ստեղծվել է Երևանի անաս– նաբուծ–անասնաբուժ․ ինստ–ը։ Անդրֆե– դերացիայի ժողկոմխորհի որոշմամբ 1930-ին Երևանի համալսարանից անջատ– վել են շինարար, (հետագայում Կ․ Մարք– սի անվ․ պոլիտեխ․, 1959-ից ունի մասնա– ճյուղեր Լենինականում և Կիրովակա– նում), գյուղատնտ․ (1930-ին կոչվել է այգե–բանջարաբուծ․, 1932-ից՝ Հայկ․ գյու– ղատնտ․ ինստ․), բժշկ․, մանկավարժ․, կոոպերատիվ–տնտեսագիտ․ ինստ–ները։ 1934-ին Լենինականում ստեղծվել է քա– ռամյա մանկավարժ, ինստ․, որը 1935-ին դարձել է Երևանի հայկ․ մանկավարժ, ինստ–ի մասնաճյուղը, 1941-ին՝ վերածվել երկամյա ուսուցչական ինստ–ի (1947-ից Լենինականի Մ․ Նալբանդյանի անվ․ ման– կավարժ․ ինստ․)։ 1986-ին ՀՍՍՀ–ում գոր– ծել է 4 մանկավարժ, ինստ․ (Երևանի իյ․ Աբովյանի անվ․, Վ․6ա․ Բրյուսովի անվ․ ռուսաց և օտար լեզուների, Լենինականի Մ․ Նալբանդյանի անվ․, Կիրովականի)։ 1944-ին հիմն, է թատերական, 1945-ին՝ գեղարվեստական (1958-ից՝ Երևանի գե– ղարվեստա–թատեր․) և ֆիզիկ, կուլտու– րայի ինստ–ները։ 1975-ին ստեղծվել է Երևանի ժողտնտեսության ինստ–ը։ Հան– րապետության բուհերում հեռակա ուսու– ցումը մտցվել է 1940-ից, երեկոյանը՝ 1960-ից։ Երեկոյան և հեռակա բաժիններ ունեն Երևանի համալսարանը, Կ․ Մարքսի անվ․ պոլիտեխ․ ինստ–ը, հեռակա բաժին– ներ՝ Խ․ Աբովյանի անվ․ հայկ․ մանկա– վարժ․, Կիրովականի մանկավարժ․, Վ․ Բրյուսովի անվ․ ռուսաց և օտար լեզու– ների, անասնաբուծ–անասնաբուժ․, գյու– ղատնտ․, ֆիզիկ, կուլտուրայի ինստ–նե– րը, կոնսերվատորիան։ Ուսուցումն իրա– կանացվում է մայրենի լեզվով, ուս․ տևո– ղությունը՝ 4–6 տարի։ 1986–87 ուս․ տարում գործել է 13 բուհ (59778 սո– վորող, այդ թվում՝ ցերեկային բաժնում՝ 42152, երեկոյան՝ 6879, հեռակա՝ 10747)։ 1985–86 ուս․ տարում ՀՍՍՀ բուհերն ավարտել են 11465 մարդ,156 մասնագի– տությունների գծով (արդյունաբերություն և շինարարություն՝ 2806, գյուղատնտ․՝ Երեանի Կ․ Մարքսի անվ․ պոլիաեխ․ ինստ–ի Դորիսի մասնաճյուղի էլեկտրատեխ․ լաբորա– տորիայում 833, լուսավորություն՝ 4771, առողջապա– հություն, ֆիզկուլտուրա և սպորտ՝ 812, արվեստ՝ 291)։ 1929–86-ին հանրապետու– թյան բուհերում բարձրագույն կրթություն են ստացել 246564 մարդ, որից 155670-ը՝ վերջին 15 տարում։ Հայաստանի բուհերը ուսումնագիտ․ և ԴՀ աշխատանքների կենտրոններ են։ Դիտ․ հետազոտություն– ների մակարդակը բարձրացնելու նպա– տակով բուհերում գործում են պրոբլեմա– յին լաբորատորիաներ, հաշվողական կենտրոններ։ Հանրապետության 9 բուհ ունի ասպիրանտուրա (1985-ին՝ 439 աս– պիրանտ)։ Բուհերի ուսումնագիտ․ աշ– խատանքները լուսաբանում են «Դիտա– կան տեղեկագիր», «Բանբեր Երևանի հա– մալսարանի», «Ուսանողների գիտական աշխատություններ», «Երևանի համալսա– րան» հանդեսները, լույս է ընծայվում միջբուհական 3 ժողովածու։ 1986-ին լույս է տեսել բուհական 6 բազմատպաքանակ թերթ։ Դործում է մասնագետների և բու– հերի դասախոսների որակավորման բարձրացման համակարգ։ 1986–87 ուս, տարում հանրապետության բուհերում աշ– խատել է 5389 դասախոս, որից 21 ակա– դեմիկոս և թղթակից–անդամ, 400 գիտ․ դ–ր, 2604 գիտ․ թեկնածու։ ՀՍՍՀ բուհերի ամբիոնների զգալի մասը գիտ․ աշխատանքների իրականացման տնտ․ պայմանագրեր ունեն արտադր․ ձեռնարկությունների հետ։ Այդ աշխա– տանքներում ընդգրկված են նաև բարձր կուրսերի ուսանողներ, որոնք մասնակ– ցում են գիտ․ խմբակների, ուսանողական նախագծային և տեխնոլոգ, բյուրոների աշխատանքներին։ Ուսանողական շին․ ջոկատները ակտիվորեն մասնակցում են երկրի խոշորագույն կառույցների աշխա– տանքներին։ ՀՍՍՀ բուհերը գիտ․, բարեկամական կապերի մեջ են արտասահմանյան մոտ 50 երկրի հետ։ 1985–86 ուս․ տարում ՀՍՍՀ բուհերում սովորել են շուրջ 25 երկրների 800 ուսանող, ասպիրանտ։ ՀՍՍՀ բարձրագույն ուս․ հաստատու– թյունները որակյալ կադրեր պատրաստե– լու և գիտության զարգացման գործում մատուցած ծառայությունների համար պարգևատրվել են․ Աշխատանքային կար– միր դրոշի շքանշանով՝ Երևանի համալ– սարանը (1970), Կոմիտասի անվ․ կոնսեր– վատորիան (1973), Ի>․ Աբովյանի անվ․ հայկ․ մանկավարժ․ (1972), բժշկ․ (1980), պոլիտեխ․ (1983) ինստ–ները, ժողովուրդ– ների բարեկամության շքանշանով՝ Վ․ ‘Բրյուսովի անվ․ ռուսաց և օտար լե– զուների մանկավարժ․ (1985) ինստ–ը, «Պատվո նշան» շքանշանով՝ Հայկ․ գյու– ղատնտ․ (1980), անասնաբուծ–անասնա– բուժ․ (1981), Լենինականի մանկավարժ․ (1984) ինստ–ները։ Հ․ Պողոսյան Սփյուռքահայ դպրոցներ 1915-ի Մեծ եղեռնից հետո արևմտահա– յության վերապրող բեկորները, ցրվելով աշխարհով մեկ, ստեղծել են իրենց գաղ– թավայրերը։ Սկզբնական շրջանում սՓյուռքահայ ուս․ հաստատությունները հիմնականում կենտրոնացած են եղել Մերձավոր և Միջին Արևելքի երկրներում՝ Հայ գաղթականների Հալեպի մոտ գտնվող ճամբարի Բեթել վարժարանում Կահիրեի Նուբարյան հայկական վարժարանը Լիբանանում, Սիրիայում, Եգիպտոսում, Պաղեստինում, Իրանում, Իրաքում ևն։ Դրանք եղել են որբանոց–կրթարաններ և պատսպարել, սնել ու կրթություն են տվել հազարավոր որբերի։ Այնուհետև, գաղթավայրերի կայունացմանը զուգըն– թաց, բացվել են դպրոցներ, որոնք դար– ձել են հայապահպանության կենտրոն– ներ՝ կրթական որոշակի ծրագրով, եղել բարեսիրական, մշակութային, հայրենակ– ցական կազմակերպությունների, քաղ․ կուսակցությունների ու առանձին բարե– րարների հոգածության առարկա։ Սփյուռ– քահայ դպրոցի պահպանության միջոց– ները գոյացել են աշակերտների ուս․ վար– ձից, հովանավորող մարմինների հատ– կացրած գումարներից և զանազան մի– ջոցառումներից ստացված հասույթներից։ Սփյուռքում գործում են 4 տիպի ուս․ հաս– տատություններ՝ տարրական, թերի միջ– նակարգ (նախակրթարան), միջնակարգ (երկրորդական) և բարձրագույն (կոլեջ)։ Մինչև Մեծ եղեռնը հայկ․ դպրոցներ են եղել հայկ․ գրեթե բոլոր գաղթավայրերում։ Հայկ․ դպրոցների կազմակերպված, ըն– դարձակ ցանց է ունեցել Կ․ Պոլիսը։ Առա– ջին դպրոցները բացվել են XVIII դ․ սկըզ– բին։ Յուրաքանչյուր թաղամաս ունեցել է մեկ կամ երկու դպրոց՝ աշակերտների հոծ թվով և ուսուցչական պատկառելի կազմով։ Ցեղասպանությանը հաջորդած տարիներին Կ․ Պոլսի բազմաթիվ դպրոց– ներ գավառներից եկած հայ որբերի ապաստան դարձան։ 1930-ական թթ․, տի– րող քաղ․ անբարենպաստ պայմանների հետևանքով հայ ազգաբնակչությունն ըս– կըսեց արտագաղթել քաղաքից ու երկրից, ուստի խիստ նվազեց աշակերտության թիվը։ Փակվեցին Սկյուտարի ճեմարանը, Պերպեր յան, Հինդլյան վարժարանները․
