fiH ծածկված են երիտասարդ հրաբխային տսյարներռվ։ Արագածի և Դեղամա լեռնա– զանգվածների յանջերը մեդմաթեք են։ Դռգտվորւսթյան ցածրադիր մասի ոե– յլիեֆի ձևավորման գործում որոշակի ազ– դեցություն է թողել Արաքս գետը, որի եունը հաճախ փոփոխվել Է․ առաջացնե– յռվ ջրաբերուկներով լցված, 1–2 մ բարձ– րությամբ թմբեր; Արարատյան բնական շրջանը գտնվում է հանրապետության չոր ցամաքային կլի– մայական մարզում և ա*յփ Լ ընկնում արե– վոտությտմբ։ Արևափայլքի տարեկան մի– ջին տևողությունը տատանվում է 2500– 2800Ժ սահմաններում, անարև օրերի թի– վը 30–40 Է։ Լեռնալանջերից ցած սահող ОЩ1 կուտակվում է Արարատյան դաշտում4 առաջացնելով «ցրտի լիճ>։ Հունվարի մի– ջին ջերմաստիճանը –4°Շ–ից –6°C Է։ Հաստատուն ձնածածկ ույթ առաջանում է ռչ ամեն տարի։ Դերակշռում են թույլ սառնամանիքային անհողմ ն թխպամած եղանակները; Գարունը կարճատև․ Է, հա– մեմատաբար խոնավ» փոփոխական եղա– նակների գերակշռությամբ։ Ամառը տնա– կան է (4–5 ամիս), շոգ, չոր եղանակների գերակշռությամբ; Հուլիս–օգոստոս ամիս– ների միջին ջերմաստիճանը 23-25°C Է։ Միջին (էանային հարկում կլիմայական եղանակները համընկնում են տարվա օրա– ցուցային եղանակներին։ Կլիման ավելի մեզմ Է։ Ամառվա ամիսների միջին ջեր– մաստիճանը 18–20°C Է» առավելագույնը4 36°C։ Ձմեռը չափավոր ցուրտ Է, հաստա– տուն ձնտծածկոցթով։ Քամիների արագու– թյուն!) ըստ բարձրության ավելանում Է, առավելագույնը դիտվում է ձմռանը։ Կլի– ման դեպի լեռնագագաթները խստանում Է4 ձմեռվա տևողությունը 5–6 ամիս Է։ Ամա– ռը կարճատև Է, օդի ամսական միջին ջեր– մաստիճանը 10– I4°C Է; Ձմեռային ամիս– ների միջին ջերմաստիճանն իջնում է –10°0–ից, նվազագույնը4 –40°C։ Քամի– ների արագությունը 5–7 մ/վ է։ Շրջա– նում 0օ–ից բարձր ջերմաստիճանների գու– մարը տատանվում է 4600–830°, 10°-ից բարձրը՝ 4200–40° սահմաններում։ Տա– րեկան տեղումները 220–900 մմ են։ Մակերևութային հոսքը Արարատյան դաշտում համարյա բացակայում Է։ Գե– տերը4 Արաքսն իր վտակներով (Հրազ– դան, Ազատ» Քսաաղ, Վեդի), տարանցիկ են, բացի Մեծամորից, հորդանում են ուշ գարնանը և վաղ ամռանը՝ հաճախ Փո– խելով իրենց էտւնը (հատկապես4 Արաք– սը)։ Հրտբխափն զանգվածների շրջանում գերակշռում է ստորերկրյա հոսքը, որը միախառնվում է Արարատյան ստորեր– կըրյա ջրային ավազանին (ամենախոշորը հանրապետությունամ)։ Ատորերկրյա ջը~ րերից սկիզբ է առնում ՀՍՍՀ ամենա– ջրառատ Մեծամոր գետը և գոյանում նույ– նանուն 1իճը։ Շրջանը հարուստ է անուշա– համ ջրերի ելքերով, որոնք մայրաքաղա– քի ջրամատակարարման աղբյուր են։ Բարձրությունների մեծ տատանումնե– րի շնորհիվ շրջանի հողաբուսակտն ծած– կույթը ենթակա է բարձունքային գո– տիականության։ Արարատյան դաշտում գերակշռում են գորշահողերը4 աղուտա– յին համակարգերով։ Այստեղ տիրապե– տում են դարերի ընթացքում մշակովի դարձած կուլտուր–ոռոգելի հողերը, որ– տեղ գերակշռում է չորասեր բուսականու– թյունը։ Աղուտները քիմ․ մելիորացման մի– ջոցով աստիճանաբար յուրացվում են։ Շրջանի նախալեռնային գոտում գերա– կշռում են կիսաանապատային գորշ հո– ղերը՝ օշինդրային բուսականությամբ։ Գարնանը և աշնանը ցածրադիր հարկը ծածկվում է վաղանցիկ բուսականությամբ։ Միջին լեռնային հարկում տիրապետում են շագանակագույն հողերն ու սնահողերը, ծածկված հացազգի, տարախոտա–հացագ– գի, վերին մասում՝ մարգագետնա–տա– րախոտային բուսականությամբ։ Անտառ– ները կղզյակների ձևով հանդիպում են Արագածի, Արայի լեռան, Ծաղկունյաց լեռների շրջանում։ Գեղամա լեռների արլ․ լանջերին գերակշռում են լեռնաչորասեր (ֆրիգանա) բույսերը։ Շրջանում է Ւ>ոս– րովի արգելոցը։ Գոգավորության բարձր– լեռնային հարկը լեռնամարգագետնային բուսականությունն է։ Կենդանիներից տա– րածված են սողունները (օձերից՝ գյուր– զան, եղջերավոր իժը, տափաստանային վիշապը, շահմարը են), շատ են մողեսնե– րը, միջատները։ Կաթնասուններից կան վայրի խոզ, եղեգնուտի կատու, ջրասա– մույր Ան։ Մեծամոր լճում բազմացվում են կուղբ ն ձկներ։ Արարատյան գոգավորությունում իրար են հաջորդում անապատային–կիսաանա– պատային, չոր տափաստանային, սեա– հողատափաստանային, տեղ–տեղ անտա– ռային մերձալպյան և ձնամերձ լանդ– շաֆտները։ Ա․ Աս չան յան I, Ա․ Բաղդասարյան
ԳՈԻԳԱՐՔ, գտնվում է ՀՄՄՀ հս–ում, սահմանակից է Վրաց․ ՍՍՀ–ին։ Ընդգրկում է Ստեփանավանի, Դուգարքի, Թումանյա– նի, Կալինինոյի և Սպիտակի վարչ․ շըր– ջանները։ Հս–ում եզրավորված է Վիրա– հայոց, արմ–ում՝ Զավախքի, հվ–ում՝ Փամ– բակի, արլ–шлГ* Դուգարքի լեռներով։ Շրջանը Բազումի լեռնաշղթայով բա– ժանվում է Լոռվա և Փամբակի գոգավո– րությունների։ Բարձրությունը 380 մ–ից (Դեբեդի հովիտ) մինչև 3196 մ է (Աչքա– սար)։ Շրջանն աչքի է ընկնում բնական պայմանների բազմազանությամբ։ Լոռվա գոգհովտի հատակը՝ Լոռվա դաշտը, լեռ– նային հարթավայր Է, հվ–արլ․ ընդհա– նուր թեքությամբ։ Նրա հս–արմ․ հատվածը (Տաշիրի դաշտը) հասնում է մինչև 1800 ւ£, հվ–արլ–ը՝ 1000 մ բարձրության։ Փամբակի գոգհովիտը գտնվում է Բա– զումի և Փամբակի լեռնաշղթաների միջև, ընդգրկում է Փամբակ գետի միջին և վե– րին հոսանքների շրջանը։ Շրջանի տա– րածքի կարևոր մասը Լոռու ձորն Է՝ բաղ– կացած Գայլաձորի կիրճից և Դեբեդի կա– նիոնից։ Կիրճի լանջերը ուղղորդ և աս– տիճանաձև են, 250–300 մ խորությամբ և 200–400 մ լայնությամբ։ Բազումի լեռ– նաշղթան տիպիկ լեռնապար Է՝ կազմված Գոգարանց (ուրասար, 2992 է/), Չքնաղ, բուն Բազումի և Հալաբի լեռնաշղթանե– րից։ Փամբակի լեռնաշղթան սկսվում է Զաջուռի լեռնանցքից, ձգվում արլ․, հվ– արլ․ և ցածրանալով հասնում մինչև Սե– վանա լիճը։ Լեռնաշղթայի ամենաբարձր գագաթը՝ Թեժ լեռն է (3101 մ)։ Կլիման չափավոր խոնավ Է, ենթակա բարձունքային գոտիականության։ Բնու– թագրվում է չափավոր արևառությամբ։ Կիրովականում արևափայլքի տարեկան միջին տևողությունը ավելի քան 2000 ժ Է, անարև օրերի թիվը՝ 43։ Կլիմայական սեզոնների տևողությունը ըստ բարձրու– թյան փոփոխվում Է։ Նախալեռնային հար– կում ձմեռը կարճատև Է, մեղմ։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը –2°է–ից – 1,7°C Է, հուլիսինը՝ 23–25°C, առավելագույնը՝ 38°C։ Միջին լեռնային հարկում ձմռանը առաջանում է հաստատուն ձնածածկու/թ։ Հունվարի միջին ջերմաստիճանը –3°Շ–ից –5°C Է, հուլիսինը՝ 16– 18°C։ Բարձրադիր գոտում ձմեռը տևական Է՝ ցուրտ եղա– նակների գերակշռությամբ։ Օդի միջին ջերմաստիճանը հունվարին – 5°Օից –8°C Է, նվազագույնը՝ մինչև –36°C։ 0°-ից բարձր ջերմաստիճանների գումարը շրջանում տատանվում է 2500–1200°-ի սահմաններում, 10°-ից բարձր՝ 2000– 3500°։ Տարեկան տեղումների քանակը՝ 500–800 մմ։ Շրջանում ըստ բարձրության հերթա– փոխվում են՝ չոր մերձարևադարձային, շոգ, չափավոր խոնավ, բարեխառն և ցուրտ կլիմայական տիպերը։ Գետային ցանցը պատկանում է Կուրի ավագանին։ Դետերից են՝ Դեբեդը (Փամ– բակ և Զորագետ վտակներով), Չիչկա– նը (համանուն ջրվեժով), Տաշիրը, Ուռու– տը, Մարցը ևն։ Կան մանր լճեր, հանքա– յին և քաղցրահամ աղբյուրներ։ Դուգարքի բնական շրջանում ըստ բարձ– րության փոփոխվում է նաև հողածած– կույթը։ Այստեղ իրար են հերթաՓոխում դարչնագույն և գորշ անտառային հողերը։ Շրջանի բուսածածկույթի համակցու– թյունները անտառներն ու տաՓաստանա– յին տեսակներն են։ Փամբակի հովտում տիրապետում է անտառային բուսածածկը՝ հաճարենու և կաղնու խմբակցություննե– րով, Լոռվա դաշտում՝ հացազգի տարա– խոտային և մարգագետնա–տափաստա– նային խմբակցությունները։ Անտառային բույսերի՝ հաճարենու, կաղնու, հացենու, լորենու, թխկու, բոխու կողքին ժայռոտ քարափներում տարածված են մասրենու, ցաքու թփուտներ։ Հանդիպում են վայրի տանձենի, խնձորենի, ընկուզենի, սալո– րենի, հս–արլ–ում՝ ղաժու, գիհու նոսրան– տառներ։ Լեռների բարձրադիր գոտում իրար են հերթաՓոխում ենթալպյան և ալպյան խմբակցությունները։ Կենդանական աշխարհում տիրապե– տում են անտառային և տաՓաստանային տիպերը։ Կաթնասուններից հանդիպում են այծյամ, արջ, վարազ, ինչպես նաե գայլ, աղվես, կզաքիս, զգալի տարածում ունեն կրծողները։ Անտառն առատ Է թռչուններով, սիտեղ, ծվծվան, կապույտ երաշտահավ, կան սերինոսներ, խածկը– տիկներ, փետրավոր գիշատիչներից՝ բու, բվեճ, մորաճուռակ ևն։ Սաղարթավոր և փշատերև անտառներում կան մեղվա– կերներ, անտառային աղավնիներ ն մեծ երաշտահավեր։ Շրջանում հերթափոխում են չոր տաՓաստանային, լեռնաանտա– ռային, լեռնատափաստանային, մերձ– ալպյան և ալպյան բարձունքային լանդ– շաֆտային գոտիները։ ]ц․ ца1шЬ,шЬ
