ԴԵՅՏԵՐԻՈՒԱ ( <հուն․ 6ei3 £pO£ – երկ–րորդ), D,2H, ծանր ջրածին, ջրածնի կայուն իզոաոպը, զանգվածի թիվը՝ 2։ Դ–ի մի–ջուկը դեյւորոնն է։ 1932-ին սպեկտրալ մեթոդով հայտնաբերել է ամևրիկացի գիտնական Գ․ Ցուրին։ Ջրածնի (*H) և Դ–ի զանգվածների տարբերությամբ է պայմանավորված նրանց հատկություն–ների էակաև տարբերությունը (օրինակ, սովորական ա–ի համար t*«․ = 20,39K, D-ի համար t*„․ = 23,57K, Dh պարու– նակող որոշ նյութերի համար քիմ․ ռեակ–ցիայի արագությունները տարբևրվում են 5–10 անգամ)։ Դ․ օգտագործվում է ջրած–նային ռումբի պայթուցիչ համակարգում։ Ապագայի էներգետիկայում այն կարող է ծառայել որպես ջերմամիջուկային վա–ռելանյութ։ Գիտական հետազոտություն–ներում Դ․ կիրառվում է որպես իզոտո–պային ինդիկատոր։ Ծանր ջուրը (D20) օգտագործվում է ատոմային ռեակտորնե–րում նեյտրոններ դանդաղեցնելու համար։
ԴԵՅՏՐՈՆ, դե յ տ n ն, ջրածնի ատոմի կայուն իզոտոպի՝ դեյաերիումի միջուկը, զանգվածի թիվը՝ 2։ Նշանակվում է D, 2H կամ d։ Դ․ բաղկացած է 1 պրոտոնից ն 1 նեյտրոնից։ Զանգվածը՝ 2,014102 զանգվածի ատոմական միավոր, նուկ–լոնների կապի էներգիան՝ 2,22452 ± ±0,00010 Մէվ, սպինը՝ 1(հ միավորներով), մագնիսական մոմենտը՝ 0,857411 + ±0,000019 միջուկային մագնետոն, էլեկ–տրական քվադրուպոլ մոմենտը՝ (2,738± ±0,014) *10~27 սմ2։ Քանի որ Դ․ պարզ միջուկ է (պարունակում է երկու նուկ–լոն), ապա նրա հատկությունների ուսում–նասիրությունը հնարավորություն տվեց գնահատելու միջուկային ուժերի գործո–ղության շառավիղը և հաստատելու, որ միջուկում պրոտոևի ու ևեյտրոնի փոխազ–դեցությունը կենտրոնական ուժի բնույթ չունի և կախված է դրանց սպինների կողմ–նորոշումից (Դ–ում նուկլոնների սպինները զուգահեռ են)։ Ի տարբերություն պրո–տոնի, Դ․ թույլ է կլանում նեյտրոններ ն լավ դանդաղեցնում դրանց, քանի որ Դ–ի ու նեյտրոնի զանգվածները քիչ են տար–բերվում իրարից։ Դ–երը լայն կիրառու–թյուն ունեն փորձարարական միջուկային ֆիզիկայում՝ ռմբակոծող մասնիկներ են և թիրախ՝ միջուկայիև ռեակցիաևերն ուսումնասիրելիս։ ԴԵՅՐ էձ–&ՈՐ (արաբ, «դեյր»–վանք և «զոր» – անտառ, աղավաղված՝ Դեյր Էլ–Զոր, Դեր Էզ–Զոր, Դեր–Զոր, Տեր–Զոր), քաղաք Սիրիայում, Եփրաւո գետի աջ ափին, Ռաքքա–Բաղդադ գետային և Թադ– մոր (Պալմիրա)–Ֆաջամի խճուղային ճա–նապարհների խաչմերուկում։ Քաղաքի դի–մաց, գետի ևոսանքի ուղղությամբ ևս– արմ–ից դեպի հվ–արլ․ ընկած է Եփրատի միջին հոսանքի շրջանում ամենամեծ՝ հնում անտառապատ կղզին։ Մինչմահմե– դական շրջանում Դ․ Է–Զ․ նեստորական եկեղեցու կարևոր թեմ էր։ Միջին դարերում եղել է Եփրատի և Տիգրիսի միջև անապա–տային տարածություններում առևտրական կենտրոն՝ իջևաևատևերով, շուկայով, մըզ– կիթով։ Միջագետքում թուրք, տիրապետու– թյաև ժամանակ մտնում էր Տալեպի վի–լայեթի կազմի մեջ։ Դ․ է–Զ–ում և մերձա–կայքում թուրք հրոսակները գազանաբար ոչնչացրին շուրջ 200 հզ․ հայ (տես Դեյր Էզ–Զորի կուոորած 1915–/9/6)։ Դ․ Է–Զ․ կերպարանափոխվեց, երբ թուրք, բռնա–կալները դուրս վռնդվեցին Միջագետքից։ 1955-ին ուներ 52 հզ․ բնակիչ, շրջակա գյուղերով՝ 60 հզ․, հիմնականում արաբ–ներ, նան հայեր (ավելի քան 500) և ասո–րիներ։ Տայերն ունեն եկեղեցի՝ կառուց–ված 1930-ական թթ․, դպրոց, գրադարան, հասարակական և մարզական կազմակեր–պություններ։ Դ․ է–Զ–ի տնտ–տրանսպորտային նշա–նակությունը աճել է, երբ Սիրիական Արա–բական Տանրապետության կառավարու–թյունը ձեռնամուխ է եղել Եփրատի ջրերի օգտագործման միջոցառումների կենսա–գործմանը։ ԴԵՅՐ էձ&ՈՐԻ ԿՈՏՈՐԱԾ 1915–1916, Արնմտյան Տայաստանի և Թուրքիայի տարբեր վայրերից Դեյր Էզ–Զորի շրջանը քշված շուրջ 200․000 հայ գաղթականների ոչնչացումը, որ կազմակերպեցին թուրք, իշխանությունները։ Դեյր Էզ–Զորի դեպքե–րում իր ամենավայրագ դրսնորումը գտավ հայերի ցեղասպանության երիտթուրքա–կան բարբարոս քաղաքականությունը։ Երիտթուրքերի կառավարությունը 1915-ի ապրիլի 24-ին սկսեց ի կատար ածել հայերին իսպառ բնաջնջելու հրեշավոր ծրագիրը, որ հանգամանորեն մշակվել ու կենսագործվում էր Թալեաթի, էնվերի և Զեմալի ղեկավարությամբ։ Արևմտահա–յերին բնաջնջելու մասին կառավարական հրահանգում ասված էր, որ «նպատակ ունենալով կանխել որնէ տեղ և որևէ առի–թով Տայկական հարցի առաջադրումը, օգտվելով պատերազմի (խոսքը վերաբե–րում էր 1914-ին բռնկված առաջին հա–մաշխարհային պատերազմին) ընձեռած հնարավորությունից, որոշվել է մեկընդ–միշտ վերջ դնել այդ հարցին՝ հայերին քշել արաբական անապատները, բնաջըն– ջելով այդ խորթ տարրը՝ համաձայն մեր տված գաղտնի հրահանգի»։ Եղեռնի առա–ջին իսկ օրից ամբողջ երկրով մեկ մոլեգ–նող կոտորածի զոհ դարձան հարյուր–հա– զարավոր հայեր։ Ողջ մնացածները տե–ղահանվեցին և, ըստ կառավարական հրա–հանգի, զինված ուժերի ու ոստիկանու–թյան ուղեկցությամբ բռնագաղթի են–թարկվեցին Միջագետք՝ արաբ, անա–պատները։ Թուրք, կառավարող շրջանների այս քայլը նպատակ ուներ թյուրիմացու–թյան մեջ գցել միջազգային հասարակա–կան կարծիքը, իբր իրենք հայերին ոչ թե ոչնչացնում, այլ պատերազմական իրա–դրությունից դրդված միայն տեղափոխում եև։ Մյուս կողմից, մեծ դժվարություն էր Սովահար երեխաների վերջին օրերը (Արա–բական անապատ, գերմ․ սպայի լուսանկարը) ընդամենը ամիսների ընթացքում մարդ–կանց հոծ խմբերի ֆիզիկական ոչնչացու–մը, նույնիսկ ժամանակին նրանց դիակ–ներից ազատվելը, որը խիստ անհրաժեշտ էր ևատկապես հիգիենիկ–սանիտարական առումով։ Անապատը այս տեսակետից անփոխարինելի էր, որովհետն առանց ջրի, հացի, հագուստի գաղթական ամբո–խը պետք է զանգվածաբար– ոչնչանար շոգից, ծարավից, քաղցից, ընդ որում կարիք չէր լինի հոգալ դիակները թաղելու ՞Հյուծված հայուհի իր երեխայի հետ մասին։ Թուրք, իշխանությունների հա–մար Միջագետքի անապատները կատա րեցին նույն դերը, ինչ հետագայում, երկ–րորդ համաշխարհային պատերազմի ժա–մանակ Մայդանեկը և Օսվենցիմը՝ գեր–մանական ֆաշիստների համար։ Դեյր Էզ–Զորից մինչև Մոսուլ՝ Եփրատի և Տիգ–րիսի միջև սփռված անապատային տա–րածությունները դարձան գաղթականա–կան քարավանների գերեզմանոց։ 1915-ի հունիսին Տալեպում ստեղծվեց հատուկ կառավարական մարմին՝ հայե–րի տեղաևանման գործերի կոմիտե, որի խնդիրն էր իրագործել անապատներում նրանց ոչնչացնելու պլանը։ Ամռանը և աշնանը Տալեպում, Բաբում, Մեսքենեում, Ռաս–էլ–Այնում, Ռաքքայում, Տալեպի վի–լայեթի մյուս բնակավայրերում ն դրանց շրջակայքում կուտակվեցին հայ գաղթա–կանների հոծ զանգվածներ, որ քշվել էին Պոլսի շրջանից, Ռոդոստոյից, Նիկոմե– դիայից, Պարտիզակից, Ադաբազարից, Ան– կարայից, Սեբաստիայից, Մալաթիայից, Մաշից, Սասանից, Կիլիկիայից, երկրի այլ վայրերից։ Պատճառաբանելով, որ դեպի Բաղդադ հարձակման պատրաստ–վող թուրք, «իլդրիմ» բանակի ճանապար–հի վրա գտնվող ևայ գաղթականները իբր կարող են խանգարել զորքին, Թալեաթը հրամայեց նրանց նորից տեղահան անել՝ լքելով Դեյր Էզ–Զորից դեպի արլ․ ընկած Մարաթի և Սուվարի աևապատևերում։ Տալեպի նահանգապետին տրված սեպտ․ 9-ի հրամանով նա հարկադրեց անապաւռ քշել բոլոր հայերին՝ տղամարդկանց ու կանանց, ծերերին ու երեխաներին։ Տե– տագա 5–6 ամիսներին նման հրաման–ները կրկնվեցին։ Տալեպի նահանգապետ Մուստաֆա Աբդուլհալիդ բեյը, փոխնա– հանգապետ Աբդուլաևադ Նուրի բեյը, երիտթուրքական կոմիտեի ներկայացու–ցիչ Զեմալ բեյը և ուրիշ բարբարոսևեր բորբոքելով թուրք, հրոսակախմբերիև հայ գաղթակաևների դեմ՝ ավելի էին խո–
