Երկրաբանական պատմությունը և կյանքի Էվոլյուցիան երկրի վրա։ Երկրի երկրաբանական պատմությունը․ Ե–ի մո–լորակային զարգացման էությունը կազ–մում է ծանրության ուժի և ջերմությաև գրադիեևաների ազդեցությամբ ընթացող նրա առաջնասաեղծ խառնածին զանգվածի դիֆերենցացումը և այդ զանգվածի փո–խակերպումը համեմատաբար համասեռ թաղանթների համակենտրոն բազմության։ Երկրակեղևի առավել կայուն հավասարա–կշռության ւ]իճակը համարվում է նրա նվազագույն ազատ էներգիայով օժտված իզոստսափկ վիճակը, որի դեպքում լիթո–սֆերայի բեկորները և ասթենոսֆերայի կիսահեղուկ զանգվածները միմյանց հետ փոխազդեցության մեջ են գտնվում Արքի–մեդի օրենքի համաձայն։ Երկրակևղևի պատմությունը հիմնված է այև տվյալնե–րի վրա, որոնք ստացվել են նրանում պահպանված օրգ․ կյանքի բրածո մնա–ցորդների, ապարների կազմի, բացար–ձակ հասակի և Երկիր–Լուսին համա–կարգի դինամիկայի ուսումնասիրու–թյուններից։ Ե–ի զարգացման պատմության առաջին շրջանը՝ արխեյան դարաշրջանը, բնորոշ–վում է երկրակեղնի պանգեոսինկլինա– լային բնույթով (4,6–2,6 մլրդ տարի առաջ)։ Արխեյում են ձևավորվել ժամա–նակակից մայր ցամաքների ալյումոսի– լիկատային միջուկները և ապա այն խո– շորագույն գրանիտային զանգվածները, որոնք առաջացել են երեք տնական մագ–մատիկ ցիկլերի ընթացքում՝ 3,4–3,5; 3,0–3,1 ն 2,6–2,8 մլրդ տարի առաջ։ Ստորին պրոտերոզոյում (2,6–1,7 մլրդ տարի առաջ) երկրակևղեը ենթարկվել է անդարձելի, գլոբալ մասշտաբի դե– ֆորմացիաների, ներարկվել գրանիտա–յին հսկայական զանգվածներով և հաջոր–դաբար ծածկվել բազալտային ու անդե– զիտային լավաներով։ Տեկտոնական ակ–տիվության այդ փուլում (կարելյան կամ հուձոնյան օրոգենեզ) գեոսինկլինալային համակարգերը ծալքավորվում և վերած–վում են լեռնաստանների, որոնք հետա–գայում ենթարկվում են պենեպլևնացման ու միաձուլվում արխեյան վահանների հետ։ Ստեղծվում են առաջին գլխավոր պլատֆորմները՝ Արեելա–Եվրոպական (Ռուսական), Սիբիրական, Տնդկական, Չին–Կորեական, Տարավ–Չինական, Աֆ– րիկյան, Ավստրալիական, Անտարկտի–կական, Բրազի լական ն Կանադական։ Միջին պրոտերւպոյը (1,7–1,4 մլրդ տարի առաջ) բեկումնային է տեկտոնա–մագմա– տիկ երևույթների դրսևորմաև առումով։ Ռեգեներացման, մետամորֆիզմի և գրանիտացման են ենթարկվում պրոտո– գեյի գեոսինկլինալային ստրուկտուրա–ները, ձնավորվում է Մեգագեյ կոչվող վիթխարի ցամաքազանգվածը։ Միջին պրո– տերոզոյից հետո Մեգագեյը տրոևվում է։ Սահմանազատվում են նևոգեյի պլատ–ֆորմներն ու գեոսինկլինալները։ Վեր–ջիններս տեղայնանում են պլատֆորմ–ների միջև կամ ևրանց օվկիանոսներին հարող ևզրերում։ Գեոսինկլիևալների հիմ–քի վրա ստեղծվում են օրոգեն կոմպլեքս–ները՝ ծալքավոր լեռնաստանները։ Պրո– տերոզոյի և պալեոզոյի ընթացքում առա– ջանում են խաղաղ օվկիանոսը, պալեո– զոյ–մեզոզոյում՝ Ատլանտ յան, Տնդկական ն Արկտիկական օվկիանոսները։ Գեոսինկլինալային մարզերն ինտրա– գեոսինկլինալային և ինտրագեոանաի– կլինալայխն նեղ (30–40 կւէ) ստրուկտու–րաների զուգորդություններ են և, որպես կանոն, ծածկված են ծովով։ ժամանակի ընթացքում այդ մարզերը լցվում են մեծ հզորության նստվածքային և հրաբխային ծագման ապարներով, որոնք դեֆորմաց– վում են ն ներարկվում մագմատիկ հա–լոցքներով։ Գեոսինկլինալային զարգաց–ման ցիկլի առաջին Փուլում ընդհանուր առմամբ տիրապետում են երկրակեղևի իջեցմաև, նստվածքակուտակման և կոն– սեդիմենտացիոն ծալքավորման պրոցես–ները, օվկիանոսային ջրերի առաջխաղա–ցումը (տրանսգրեսիա) դեպի գեոսինկլի– նալային մարզերը և այստեղից՝ դեպի հաըևաև պլատֆորմևերը։ Ցիկլի երկ–րորդ ֆալում կատարվում է կուտակված շերտերի ինվերսիոն ծալքավորում, մար–զի համընդհանուր, աստիճանական, բայց անհավասարաչափ բարձրացում (ընդհա–նուր ինվերսիա), ծովերի նահանջ (ռեգ– րեսիա), կուտակվող ապարների ֆացիա– ների փոփոխություն (լճային և բուն ցա–մաքային նստվածքների գերակշռությամբ), գրանիտոիդային հալոցքների ներդրում։ Այնուհետև գեոսինկլինալային մարզը փո–խակերպվում է օրոգենի՝ միմյանց հա–ջորդող ալպյան տիպի լեռնաշղթաների և միջլեռևային իջվածքների զուգորդության։ Ըստ որում, լեռնաշղթաները մեծ արագու–թյամբ պենեպլենացվում են, իսկ միջլեռ–նային իջվածքները՝ լցվում մոլասային նստվածքներով։ Օրոգեն մարզն աստի–ճանաբար համահարթվում է, ամրապընդ– վում, փոխակերպվում քվազիպլատֆոր– մի և միաձուլվում իրեև կից հին պլատ– ֆորմևերի հետ։ Ըստ Տ․ Շտիլլեի, ցամաքատիպ երկ–րակեղևի զարգացմաև ըևթացքում հա–ջորդաբար կատարվում եև՝ ա․ գեոսին– կլինալների կոնսոլիդացամ (փոխարկում քվազիպլատֆորմների), բ․ քվազիպլատ– ֆորմների ռևգևներացում (ժամանակավոր ակտիվություն ն զարգացում գեոսինկլի– նալային ռեժիմով), գ․ պլատֆորմների և քվազիպլատֆորմևերի դեստրուկցում (ամբողջականության խզումնային խախ–տումներ, գրաբևնների և ռիֆտերի ձևա–վորում)։ Գեոսինկլինալի զարգացման սկզբնական փալն ուղեկցվում է բազալ– տա–անդեզիտային, ինվերսիայի փուլը՝ անդեզիտա–դացիտային, իսկ քվազի– պլատֆորմայինը՝ առավելապես բազալ–տային և տոլեիտայիև մագմատիզմով։ Նևոգեյի (ռիֆևյ–ֆաներոզոյյ գեոսին– կլինալային մարզերը փակվել և կոնսո–լիդացվել են հետևյալ Փալերում, գոթա– կաև՝ 1300–1400 մլև տարի, գրենվիլյան (ինֆրաբայկալյան)՝ 900–1100 մլն տա–րի, բայկալյան (կատանգյան)՝ 500–700 մլն տարի, կալեդոնյան՝ 400–440 մլն տարի, ևերցիևյան՝ 200–350 մլն տարի առաջ, մեզոկայնոզոյում՝ հիմնականում վերին յուրա–ստորին կավիճ, ստորին կա– վիճ–վերին կավիճ, վերին սենոն–պալեո– գեն, վերին պալեոգեն–միջին միոցեն և միոցեն–պլիոցեն սահմանային ժամանա– կահատվածների շրջանակներում։ Ալպ– Տիմալայան և Շուրջխաղաղօվկիանոս– յան ծալքավոր լեռնաշղթաների ողջ հա– մակարգև արդյունք է ալպյան օրոգևնեզի։ Այն ժառանգվել է մեզոզոյից և իր ժամա– ևակակից տեսքն է ստացել հիմեակաևում վերջիև 20–30 մլև տարիևերի ըևթացքում։ Ներկայումս գեոսինկլինալային զարգաց–մաև հատկանիշներ եև դրսևորում օվկիա– ևոսայիև պլատֆորմներից մայրցամաքա–յին պլատֆորմներին անցնող մարզերը՝ եզրային ու ներքին ծովերը, Վենինգ–Մեյ– նեցի գոտիները, մի շարք միջլեռնային, նախալեռնային և ներպլատֆորմային իջվածքներ։ Ներօվկիանոսային լեռնաշղթաները (գեոռիֆտոգենալնեբը) դիտվում են որ–պես նոր զարգացող ցամաքազանգված–ների հիմնամասեր։ Օվկիանոսների տա–րածքներն (ի հաշիվ նորաստեղծ ցամաք–ների և ներօվկիանոսային լեռնաշղթա–ների) Ե–ի պատմության ընթացքում աս–տիճանաբար կրճատվել են, իսկ նրանց միջին խորությունը մեծացել է։ Ե–ի տեկտոնական զարգացման գլխա–վոր գործոններն են նրա ծավալի, ձևի, դիրքի, կեղևի հզորության ու ռելիեֆի Փո–փոխությունները, ընդերքի զանգված–ների կոնվեկցիոն տեղաշարժերը։ Այդ գործոնների ազդեցությամբ են ընթացել Ե–ի ջրային ծածկույթի տեղաշարժերը (տրանսգրեսիաներ ու ռեգրեսիանևր) և կլիմայակաև փոփոխություևևերը, որոնց ևետևանքով էապես փոխվել են բուսա–կան ու կենդաևական օրգանիզմների բնույ– թըն ու տարածման շրջանները, տեղում–ների ու գոլորշիացման ուժգնությունը, սառցապատումների տարածման մարզե–րը, ծովերում և ցամաքայիև իջվածքևե– րում կուտակվող նստվածքների բնույթը։ Սառցապատումների ձևով կլիմայակաև խոշոր դեպրեսիաևեր եև արտահայտվել պրոտերոզոյում՝ 2600–1700 մլև տարի, ռիֆեյում՝ 950–570 մլև տարի, վենդում՝ 600 մլն տարի, օրդովիկում՝ 450 մլն տա–րի, պերմոկարբոնում՝ 275 մլն տարի (Ավստրալիա, Տնդկաստան, Տարավա–յին Աֆրիկա, Բրազիլիա), միոցենում՝ 20 մլն տարի, պլիոցևնում՝ 14 մլն տարի և աևթրոպոգենում (Տս․ կիսագունդ)՝ 2,4 մլն տարի առաջ։ ժամանակակից սառ– ցադաշտերում կուտակված ջրի քանա–կությունը (30-106 կւէ3) համազոր է հա–մաշխարհային օվկիանոսի 60 մ հաստու–թյան շերտում ամփոփված ջրի ծավալին, իսկ նրանց հալման դեպքում սկսվող տրանսգրեսիան կծածկի ավելի քան 20 մլն կւէ2 ցամաքատարածք։ Օրգանական աշխարհի զարգացման պատմությունը, օրգ․ կյանքը Ե–ի վրա, ըստ էության, սկզբնավորվել է երկրա–կեղևի, օվկիանոսի և մթնոլորտի ևետ միաժամաևակ։ Օրգ․ աշխարհի կեևսբ․ զարգացմանը նախորդել է նյութի քիմ․ զարգացման երկարատև շրջաև, որի ըև– թացքում ջրայիև պայմաններում առաջա–ցել են կենդանի բջիջների ստեղծման հա–մար անհրաժեշտ ամինաթթուներ, սպի–տակուցներ և այլ օրգ․ միացություններ։ Բարդ օրգ․ մոլեկուլներն իրենց զարգաց–ման որոշակի Փուլում փոխակերպվում են ժառանգականության և փոփոխակա–
