յաաոանը ինդուստրացման ուղիով (1926– 1958), Ե., 1967: ^HpeKTHBM KIICC H CoBeT- CKoro npaBHTejibCTBa no xo3HHCTBeHHHM Bon- pocaM. 1917–1957 roflw, t. 1–2, M., 1957. Լ. Մնան յան
ԻՆԴՈՒՍՏՐԻԱԼ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏՆԵՐ, պատ– րաստում են ինժեներներ ժողովրդական տնտեսության տարբեր բնագավառների համար: ՍՍՀՄ–ում 1972-ին կային 6 Ի. ի.՝ Դնեպրոձերժինսկի Արսենիչևի անվ. (1967), Կրամատորսկի (1963), Նորիլսկի (երեկոյան, 1961), Պավլոդարի (I960), Տյումենի (1963), Ուիսոայի (1967): Ի. ի–ում ուսուցումը տարվում է ցերեկային, երե– կոյան և հեռակա ձևերով: Ուսման ժամ– կետը 5 տարի է, առանց արտադրությու– նից կտրվելու՝ 6 տարի: Ըստ ընտրած մաս– նագիտության, շրջանավարտներին շնորհ– վում է ինժեներ–մեխանիկի, մետալուրգի, ջերմաէներգետիկի, էլեկտրիկի, շինարա– րի, տնտեսագետի ևն որակավորում:
ԻՆԵՐՏ ԴԱձԵՐ (< լատ. iners – անգոր– ծունյա), ազնիվ գազեր, հազ– վագյուտ գազեր, քիմիական տար– րեր, որոնք կազմում են պարբերական համակարգի VIII խմբի գլխավոր ենթա– խումբը՝ հելիում He, նեոն Ne, արգոն Ar, կրիպտոն Kr, քսենոն Xe և ռադոն Rn: Վերջինս ռադիոակտիվ քիմ. տարր է և չունի կայուն իզոտոպներ: Բոլոր իներտ գազերն ունեն կայուն արտաքին էլեկ– տրոնային թաղանթ. He ունի 2, իսկ մնա– ցածները՝ 8 էլեկտրոն: Ի. գ–ի իոնացման պոտենցիալը համեմատաբար շատ մեծ է և այդպիսի թաղանթներից էլեկտրոններ հեռացնելու համար պահանջվում է էներ– գիայի մեծ ծախս (տես աղյուսակը): Ի. գ–ից առաջինը He հայտնաբերվել է 1868-ին՝ Արեգակի մակերևութային ժայթ– քումների սպեկտրային ուսումնասիրու– թյունների ժամանակ (ֆրանսիացի ժ. ժա– նեսեն և անգլիացի Ն. Լոկյեր): Մնացած գազերը հայտնաբերվել են 1892–1908-ին: Ֆիզիկական, քիմ. հատկությունների և կիրառման մասին տես առանձին տար– րերին նվիրված հոդվածներում:
ԻՆԵՐՏ &ԱՆԴՎԱԾ, տես Զանգված:
ԻՆԵՐՏԻՍ, իներտ ու թյ ու ն (< լատ. inertia – անգործություն), նյութական մարմնի հատկություն, ըստ որի, արտա– քին ուժերի փոխադարձ հավասարակշռու– թյան դեպքում, հաշվարկման իներցիալ համակարգի նկատմամբ (տես Հաշվարկ– ման համակարգ) մարմինը պահպանում է դադարի կամ հավասարաչափ ուղղագիծ շարժման վիճակը: Այս հատկությունը շարժման քանակի պահպանման ընդհա– նուր օրենքի հետևանքն է: Երբ մարմնի վրա ազդում է չհավասարակշռված ուժա– յին համակարգ, մարմնի արագությունը ւիաիոխվում է այնքան դանդաղ, որքան մեծ է իներտությունը: Համընթաց շարժման դեպքում Ի–ի քանակական չափը մարմնի զանգվածն է, իսկ անշարժ առանցքի շուրջը պտտման դեպքում՝ իներցիայի մոմենտը: «Ի.» տերմինը որոշ դեպքերում օգտագործ– վում է նշելու համար գործողության կա– տարման ուշացումը: Օրինակ, էլեկտրա– չափիչ սարքի Ի. լարման կամ հոսանքի արագ փոփոխման դեպքում չափվող մե– ծության արժեքները ուշացումով ցույց տալու նրա հատկությունն է:
ԻՆԵՐՑԻԱԼ Ն ԱՎԱԴՆ ՍՏՈՒԹՅՈՒՆ, տար– բեր մարմինների (նավեր, ինքնաթիռներ, հրթիռներ ևն) կոորդինատներն ու շարժ– ման պարամետրերը որոշելու և դրանց շարժումները կառավարելու մեթոդ: Հիմ– նըված է նրանց իներցիալ հատկություն– ների վրա: Պայմանավորված է շարժվող մարմնի վրա տեղադրված սարքերի մի– ջոցով մարմնի արագացումը և այդ արա– գացմամբ մարմնի դիրքը (կոորդինատնե– րը), ուղին, արագությունը, անցած ճա– նապարհը, ինչպես նաև մարմինը կայու– նացնելու և շարժումն ավտոմատ կառա– վարելու համար անհրաժեշտ պարամետ– րերի որոշմամբ:
ԻՆԵՐՑԻԱՅԻ ԴԼԻԱՎՈՐ ԱՌԱՆՑՔՆԵՐ, տես Իներցիայի մոմենա:
ԻՆԵՐՑԻԱՅԻ ԿԵՆՏՐՈՆ, զանգված– ների կենտրոն, մեխանիկական համակարգում զանգվածի բաշխումը բնու– թագրող կետ: ո նյութական կետերից կազմված համակարգի Ի. կ–ի շառավիղ– ո վեկտորը որոշվում է rc=^j՝2niiri ար– i=l տահայաությամբ, որտեղ mi-ն i-րդ կետի զանգվածն է, ո–ը՝ շառավիղ–վեկտորը, իսկ M-ը՝ ամբողջ համակարգի զանգվածը: Համակարգի շարժման ընթացքում Ի. կ. շարժվում է ինչպես նյութական կետ, որ– տեղ կենտրոնացված է ամբողջ համակար– գի զանգվածը, և որի վրա ազդում են հա– մակարգի վրա կիրառված բոլոր արտա– քին ուժերը: Մեխանիկական համակարգի շարժման քանակը հավասար է համակար– drc գի M զանգվածի և Ի. կ–ի արա– գության արտադրյալին: Տարրը Ատոմական զանգվածը Պարունա– կությունը օդում, % –ով Ատոմական շառավիղ– ները, A-ով Իոնացման ա– ռաջին պոտեն– ցիալները, վ–ով 1 մթն ճնշման դեպ– քում ըստ Ա. Բոնդիի ըստ Վ. Ի. Լեբեդևի հալման ջերմաս– տիճանը, °Շ–ով եոման շերմաս–ւ ւոիճանը, °Շ–ով He 4,0026 4,6-10–4 1,40 0,291 45,58 –272,6* –268,93 Ne 20,179 1,61-10–3 1,54 0,350 21,56 -248,6 –245,9 Ar 39,948 0,9325 1,88 0,690 15,76 – 189,3 – 185,9 Kr 83,80 1 .08-10–4 2,02 0,795 14,00 -157,1 – 153,2 Xe 131,00 8-10–6 2,16 0,986 12,13 – 111,8 -108,1 Rn 222** 6 • 10–18 – 1,096 10,75 մոտ –71 մոտ –63
- 26 ւէթն դեպքում: **Աոավեւ երկարակյաց իզոտոպի զանգվածային թիվը:
ԻՆԵՐՑԻԱՅԻ ՄՈՄԵՆՏ, զանգվածի բաշ– խումը (մարմնի մեջ) բնութագրող մեծու– թյուն: Ի. մ. մարմնի իներտության չավւն է անշարժ առանցքի շուրջը պտտվելու դեպ– քում: Մեխանիկայում տարբերում են իներ– ցիայի առանցքային և կենտրոնախույս մոմենտներ: Մարմնի իներցիայի առանց– քային մոմենտ z առանցքի նկատմամբ կոչվում է Iz=Smih2i արտահայտությամբ որոշվող մեծությունը, որտեղ mi-երը մարմնի կետերի զանգվածներն են, իսկ hi-երը՝ դրանց հեռավորությունները z առանցքից: Իներցիայի առանցքային մո– մենտը կարելի է ներկայացնել նաև k գծա– յին մեծությամբ (իներցիայի շա– ռավիղ)՝ Iz=Mk2 բանաձևով, որտեղ M-ը մարմնի զանգվածն է: Ի. մ–ի չափայ– նությունը կգմ2 կամ գ՝սմ2 է: Օ կենտրո– նով ուղղանկյուն կոորդինատական հա– մակարգի x, y, z առանցքների նկատմամբ իներցիայի կենտրոնախույս մոմենտներ կոչվում են Ixy=2miXiyi, Iyz=2miyiZi, I zx– ZmiZiXi հավասարումներով որոշվող մեծությունները: z և z՝ զուգահեռ առանցք– ների նկատմամբ Ի. մ–ները կապված են Iz=Iշ4+ Md2 առնչությամբ, որտեղ z՝–ը մարմնի զանգվածների կենտրոնով անց– նող առանցքն է, իսկ d-ն՝ առանցքների միջև եղած հեռավորությունը (Հ յ ու գ և ն– ս ի թեորեմ): Կոորդինատների Օ սկզբնակետով անցնող և a, (J, y ուղղորդ կոսինուսներ ունեցող կամայական 01 առանցքի նկատմամբ Ի. մ. որոշվում է Iol = IXa2+ Iyp2+Iz72 –2 Ixya|3-2 Iyzfty – – 2 Iz՝ya բանաձևով: Իմանալով I*, ly* Iz, Ixy, Iyz,Izx մեծությունները, մար– մընի Ի. մ–ները կարելի է որոշել ցանկա– ցած առանցքի նկատմամբ: Այս վեց մեծու– թյամբ որոշվում է իներցիայի տենզորը: Մարմնի յուրաքանչյուր կետից տարված 3 այնպիսի փոխուղղահայաց առանցքնե– րը, որոնց նկատմամբ Ixy=Iyz=Izx=0, կոչվում են իներցիայի գլխա– վոր առանցքներ:
ԻՆԵՐՑԻԱՅԻ ՇԱՌԱՎԻՂ, տես Իներցիայի մոմենւռ:
ԻՆԵՐՑԻԱՅԻ ՈՒԺ, նյութական կետի m զանգվածի և w արագացման արտադրյա– լին հավասար և արագացման հակառակ ուղղությունն ունեցող վեկտորական մե– ծություն: Կորագխծ շարժմաս դեպքում Ի. ու. կարելի է վերածել Ix շոշափող կամ տանգենցիալ և 1ո նորմալ կամ կենտրո– նախույս բաղադրիչների: Շոշափող բա– ղադրիչն ուղղված է wT շոշավւող արագաց– ման հակառակ ուղղությամբ և հավասար է IT=mwx: Նորմալ բաղադրիչն ուղղված է հետագծի կորության կենտրոնից տարված գլխավոր նորմալով և հավասար է 1ո= = 1^-> որտեղ v-ն կետի արագությունն P է, իսկ p-ն՝ հետագծի կորության շառա– վիղը: Տես նաև Դ}Աչամբերի սկզբունք, Հարաբերական շարժում, Կորիոչիսի ուժ:
ԻՆԵՐՑԻԱՅԻ ՕՐԵՆՔ, Նյուտոնի առաջին օրենք, մեխանիկայի հիմ– նական օրենք, ըստ որի, երբ մարմնի վրա արտաքին ուժեր չեն ազդում կամ ազդող ուժերը փոխադարձաբար հավասարա– կշռված են, մարմինը հաշվարկման իներ– ցիալ համակարգի նկատմամբ (տես Հաշ– վարկման համակարգ) պահպանում է իր
