րաններում, Թեհրանի պոլիտեխնիկական, գյուղատնտ. (Քարաջում) ինստ–ներում են: խոշորագույն գրադարաններն են Ազ գայինը (հիմնադրվել է 1935-ին, 80 հզ, կտոր գիրք), Փահլավիի (հիմնադրվել է 1965-ին, 450 հզ. կտոր ձեռագիր), Թեհրա նի համալսարանական գրադարանները են: Թեհրանում են Հնագիտության (1936), Ազգագրության (1938) և այլ թանգարան ներ:
X. Մամուլը, ռադիոհաղորդումները,
հեռուստատեսությունը
1972-ին Ի–ում լույս է տեսել մոտ 120
թերթ, ավելի քան 80 հանդես (համարյա
բոլորը Թեհրանում): Պարսկ. կարեոր
օրաթերթերն են՝ «էթելաաթ» (1925-ից),
«Քեյհան» (1942-ից), «Քեյհան ինտեր–
նեյշընըլ» («Keyhan International»), անգլ.
«Այանդեգան» (1967-ից), «Փեյղամե էմ
բոլդ» (1960-ից), «Նեդայե Իրանե նովին»
(1964-ից), «Մեհրե Իրան» (1942-ից), Մար–
դոմ կուսակցության օրգան, «Բուրս»
(1961-ից), «ժուռնալ դը Թեհրան» («Le
Journal de Tehran», 1935-ից), ֆրանս.,
«Թեհրան ջորնալ» («Tehran Journal»),
անգլ.: Պարսկ. խոշորագույն հանդեսներն
են՝ «Խանդանիհա» (1939-ից), «Թեհրանե
մոսավար» (1929-ից), «Սեպիդ վա սիյախ»
(1953-ից): Իրանի ՓԱՐՍ (PARS) ինֆոր
մացիոն գործակալությունն ստեղծվել է
1936-ին: Առաջին ռադիոհաղորդումներն
սկսվել են 1940-ին, հեռուստահաղորդում
ները՝ 1950-ական թթ. վերջերին:
XI. Փիլիսոփայությունը
Ի–ի փիլ. մտքի հնագույն հուշարձանը
«Ավեսաան» է, որ նաև արտացոլում է
հնդ–իրանական ցեղերի կոսմոլոգիական
պատկերացումները: Կեցությունն ըմբռըն–
վել է որպես երկու նախահիմքերի՝ Ահու–
րամւսզդայի և Ահրիւհսնի պայքարի ար
տահայտություն: Սասանյանների տիրա
պետության ընթացքում (III –VII դդ.) լայ
նորեն տարածվել են հին հունական ուս
մունքները, մասնավորապես նեոպլատո–
նականությունը, որ զարգացրել են Բյու
զանդիայից արտաքսված հեթանոս գիտ
նականները: Մեծ նշանակություն են ունե
ցել մանիքեությունը և մազդեականությու–
նը: Արաբ, տիրապետության շրջանում
Ի–ի փիլ. միտքը զարգացել է մահմեդա
կան Արեելքի ժողովուրդներին բնորոշ
գաղափարների ազդեցությամբ: Փիլ. պատ
կերացումների մեջ կարեոր է հավերժ ժա
մանակի (գրվան, դահր)՝ կեցության բո–
լորաշրջան փոփոխությունների նախահիմ
քի մասին ուսմունքը: Ազատամտական
հակումները բնորոշ են ար–Ռազիի հա
յացքներին (IX դ. վերջ – X դ. սկիզբ):
Լայն տարածում է ստացել արիստոտելա–
կանությունը (Աբու Ափ իբն–Աինա): Ի–ի
փիլ. մտքի նվաճումն էր Սուհրավերդիի
(XII դ. 2-րդ կես) «հայտնության փիլի
սոփայությունը»: Փիլ. մտքի նոր աշխու
ժացում է սկսվել XVI–XVII դդ., այսպես
կոչված, Սպա հան յան վերածննդի շրջա
նում: XVIII – XIX դդ. կրոնա՜փիլիսոփա
յական հոսանքների պայքարում ծագել է
«շեյխերի» դպրոցը (Ա. Ախասյի, XIX դ.
սկիզբ), որը հարատեում է ցայսօր: XIX դ.
ծագել են բաբիզմը և բեհայիղմը: Արև
մուտքի ազդեցությամբ, կապիտալիստա
կան հարաբերությունների զարգացման
ընթացքում, հանդես են եկել լիբերալ–
բուրժուական լուսավորչական մտքի տար
բեր հոսանքներ, որոնք հակադրվել են
իդեալիստական մետաֆիզիկական ավան
դական դպրոցներին: XX դ. Ի–ում տարած
վում են մարքսիզմի գաղափարները, որի
աչքի ընկնող պրոպագանդիստներից էր
ԻԿԿ–ի ղեկավարներից Թաղի էրանին:
Ի–ի արդի վփլ. մտքին բնորոշ է արեմտա–
եվրոպական փիլ. տարբեր ուղղություն
ների համակցումը մահմեդական կրոնա
կան աշխարհայացքին, օրինակ, էկզիս
տենցիալիզմը՝ սուֆիզմին (Ա. Հեկմաթ,
Խ. Նասրը և ուրիշներ): Հարատևում են
մահմեդական սխոլաստիկայի հետևորդ
ները: Տարածվում են արևմտաեվրոպա–
կան ուսմունքներ: Զարգանում է սոցիո
լոգիան (Մ. Մադհավի, Ա. Թուրաբի), մաս
նավորապես էմպիրիստական սոցիոլո
գիական ուսումնասիրությունները (Ջ. Բեհ–
նամ, Շ. Ռասեխ, Դ. Նարոքի): Փիլ. գիտու
թյունների հիմնական կենտրոնը Թեհրանի
համալսարանն է, ուր բանասիրական ֆա
կուլտետին կից գործում է փիլիսոփայու
թյան և հումանիտար գիտությունների
իրանական ընկերությունը:
XII. Գրականությունը
Ի–ի հին և մասնավորապես միջնադար
յան գրականությունը իրանական խմբի
լեզուներով խոսող ժողովուրդների (պար
սիկ, տաջիկ, աֆղան, քուրդ են), մի շարք
թուրքալեզու Ժողովուրդների (ուզբեկ,
թուրքմեն, ադրբեջանցի, թուրք) և Հին
դուստանի որոշ ժողովուրդների սեփակա
նությունն է: Դասական շրջանի Ի–ի գրա
կանությունը (IX–XV դդ.) հաճախ կո
չում են պարսկա–տաջիկական: Հին պարս
կերենով պահպանված հուշարձաններում
(«Ավեստա», աքեմենյան սեպագիր ար
ձանագրություններ) առկա են չափածո
խոսքի, .հերոսական էպոսի և թագավորա
կան ժամանակագրությունների տարրեր:
Սասանյան շրջանին են վերաբերում մեզ
չհասած «խվաթայ նամակ» («Գիրք թագա
վորացա) դինաստիական ժամանակագրու
թյունը, «Ասորական ծառ», «Զարերի որ
դու հիշատակարանը», «Արտաշիր Փափա–
քանի արարքները» էպիկական ասքերը,
«Քալիլե և Դիմնե» խրատական ժողովա
ծուն և այլ հուշարձաններ: Երբ արաբները
նվաճեցին Ի. և այն մտավ խալիֆայու
թյան կազմի մեջ (VII դ.), գրականության
հիմնական լեզուն դարձավ արաբերենը,
որով թարգմանվեցին պահլավական գրա
կանության որոշ երկեր:
IX դ. Միջին Ասիայում և խորասանում
արաբալեզու գրականության կողքին զար
գացել է ֆարսի լեզվով պոեզիան Հան–
զալե Բադղիսի, Ֆիրուզ Մաշրիղի, (Աբու
Դուր գանի): Դրական պարսկերենը և Ի–ի
դասական պոեզիայի հիմնական ժանրերը
(ռուբայի, գազել, քասիդ, մասնավի, քի–
թա) վերջնականապես ձևավորվել են Ռու–
դաքիի (մահ. 941) ու նրա սերնդի՝ X դ.
1-ին կեսի բանաստեղծների գործերում:
Ֆիրդուսու (մոտ 940–1020) «Շահնամե»-ով
ամբողջացել են X դ. կեսից սկսած չափա
ծո էպիկական ժողովածուներ ստեղծելու
փորձերը: X դ. 2-րդ կեսից ֆարսին գրա
կան լեզու է դարձել նաև Ի–ի արմ–ում:
XI դ. Ի–ի գրականության մեջ զարգացել
է ներբողագրական պոեզիան (Ֆառոխի,
մահ. 1038, Ունսուրի, մահ. 1039, Մանու–
չահրի, մահ. 1041): Պարսկալեզու հումա
նիստական գրականության գագաթնա
կետը Օմար Խայյամի (մոտ 1048–1121-ից
հետո) պոեզիան է: XII դ. Ի–ի պոեզիայում
տարածում է ստացել «իրաքյան» կոչված
ճարտասանական բարդ ոճը՝ Մուիզիի
(մահ. 1127), Ռունիի (մահ. 1130), Բուխա–
րիի (մահ. 1148), Ռ. Վաթվաթի (մահ.
1182) քասիդները, խոշոր ներբողագիր
էնվերիի (մահ. մոտ 1170) և խաքանիի
(1120–1199) ստեղծագործությունը: Այդ
ոճը ոչ պակաս բնորոշ է XII դ. արձակի
համար՝ Աբու–լ–Մաալի, Զահիրի, Հ. Բալ–
խի: XII դ. Ի–ի գրականության մեջ նշա
նակալի երևույթ էր 1189-ին գրի առնված
ժող. «Մամաքե այյար» ժողովածուն: Մոն
ղոլական նվաճման (1220–56) հետևան
քով անկում ապրած Ի–ի դասական գրա
կանությունը վերստին ծաղկեց XIII դ.
2-րդ կեսին – XIV դ. (Ի. Քերմանի, վահ.
1277, Հ. Թաբրիզի, մահ. 1314, Մ. Սավեջի,
մոտ 1300–75): Հնդկաստանի պարսկա
լեզու բանաստեղծներ Ա. Դեհլևին (1253–
1325) և 1ս. Քերմանին (1281 – մոտ 1352),
շարունակելով Նիզամի Դյանջևիի ավան
դույթները, վերածնեցին խրատական և
հերոսական էպոսը, ընդլայնեցին գազելի
թեմատիկան: Թուրքաբնակ սուֆի բանաս
տեղծ և փիլիսոփա Ջ. Ռումին (1207–73)
աստվածացրեց մարդուն: Այդ շրջանում
ուժեղացավ հումանիստական գրական
հոսանքը (երգիծաբան Օ. Զաքանի, մահ.
1366-ի և 1370-ի միջև, սարբեդարների
ժող. շարժման երգիչ է. Ցամին, մահ.
1368, բանաստեղծներ Սաադի, Հաֆեզ):
XV դ. պարսկալեզու բանաստեղծությունը
զարգացման գագաթնակետին է հասնում
հերաթյան գրական կենտրոնի առաջնորդ
Ա. Ջամիի (1414–92) պոեզիայում: XVI դ.
սկսած առանձնանում են իրանական և
տաջիկական գրականությունները:
Լայնորեն տարածվում են բանահյուսա
կան ավանդույթների վրա հիմնված ժան
րերը, ինքնուրույն գրական ժանր է դառ
նում մարսիեն՝ շիայական միստերիական
պոեզիան: XVII–XVIII դդ. առաջին ան
գամ գրի են առնվում վերջինիս հետ կապ
ված ողբերգական միստերիաները (թա–
վիե): Դասական ավանդույթը զարգացել
է այսպես կոչված պալատական գրակա
նության շրջանակներում (Ա. Շիրազի,
մահ. 1536, Վ. Բաֆեղի, մահ. 1583, Զ. խոն–
սարի, մահ. 1615): Իրանական շատ բա
նաստեղծներ փոխադրվում են Միջին
Ասիա, Թուրքիա և, հատկապես, Հնդկաս
տան, որտեղ պարսկալեզու պոեզիան ծաղ
կում է ապրում Մեծ Մողոլների օրոք
(XVII դ. 2-րդ կես – XVIII դ. 1-ին կես,
Զեբուննիսա, 1639–1702, Բեդիլ՝ 1644–
1721, Շեյխ խազին, 1692–1766): XVII դ.
Հնդկաստանի պարսկալեզու գրականու
թյան ազդեցությամբ իրանական պոե
զիայում հաստատվեց հնդկական բարդ
ոճը (սաբքե հինդի), առաջացան ձևապաշ
տական դպրոցներ: Դրականությունը
կյանքին մոտեցնելու առաջին քայլերն
արեցին XVIII դ., «Բազգաշթ» («վերա
դարձ») գրական ուղղության կողմնակից
ները (Իսֆահանի, Քաշանի, Իսֆահանի)՝ ձգտելով վերածնել իրանական վաղ դա
սականների պարզ ոճը: Այս ուղղությունը
