վակներ: Բալթիական նավատորմի ռազմ, գործողությունները ղեկավարում էր Հ. Իասկովը: 1942-ի դեկտ. 4-ին Պուլկով– յան բարձունքների ծանր մարտերում զոհ– վեց զեն.–մայոր Բ. Գաւսայանը: Լենին– գրադի պաշտպանության օրերին մեծ սխրանքներ կատարեցին հայ օդաչուներ Ն. Սաեփանյանը, Լ. Չափչախյանը, Մ. Դավթյանը, Ն. Սաղաթելովը, Գ. Պետ– րոսյանը, Ա. Ափինյանը, Ն,. Սարգսյանը, Ա. 1սաչատուրովը, նավատորմային նա– վաստիներ Վ. Ակոպովը, Մ. Աղաջանյանը, Դ. Մկրտչյանը, սուզանավի մարտական մասի հրամանատար Հ. Հովակիմյանը: Խիզախությամբ աչքի ընկան հրետանու հրամանատարներ Ս. Հարությունյանը, Ս. Նարինյանը, Ա. Սարգսյանը, Դ. Բաղ– դասարյանը, Վ. Հարությունյանը, տանկի հրամանատար Ե. Ավետիսյանը: Լենին– գրադի պաշարումը ճեղքելու պատմական փաստաթղթի տակ ստորագրել են Երեանի Կիրովյան շրջկոմի նախկին առաջին քար– տուղար, գումարտակի կոմիսար Հ. Մել– քոնյանը և ռոստովցի հայ Ք. Կալուգովը: Ռազմաճակատին մեծ օգնություն կազմա– կերպեցին Ռ. Ոսկանյանը (ՍՍՀՍ էլեկ– տրաարդյունաբերության ժողկոմի տեղա– կալ), Ա. Տատուսյանցը (քիմիա–տեխնոլո– գիական ինստ–ի դոցենտ): Ծանր պայ– մաններում պետ. կարևոր առաջադրանք– ներ էր կատարում նավատորմի ջրային տեղամասի պետ Ի*. Մամյանը: Բժշկու– թյան բնագավառում աչքի ընկան Ս. Կար– ճիկյանը, Ա. Կյուչարյանցը: Լենինգրադի հերոս պաշտպանների շարքերում էին էրմիտաժի դիրեկտոր, ակադեմիկոս Հ. Օրբելին, ՍՍՀՄ ժող. դերասան Վ. Փա– փազյանը, դերասանուհի Ա. Դաբրիելյա– նը և շատ ուրիշներ: Գրկ. Հայ ժողովրդի պատմություն, հ. 8, ն.ք 1970: Hctophh BejiHKoii OTenecTBeHHOH bohhm CoBeTCKoro Coio3a 1941–1945, t .< 1–4, M., 1960–62; KapaceB A. B., JleHHH- rpawbi b roflw 6jioKaflbi, 1941–1943, M., 1959. Մ. Սահակյան
ԼԵՆԻՆԳՐԱԴԻ ՄԱՆԿԱՎԱՐԺԱԿԱՆ ԻՆՍ–
ՏԻՏՈՒՏ Ա. Դերցենի անվան, հիմևադրվեչ է 1918-ին, որպես Պետրո– գրադի 3-րդ մանկավարժական ինստի– տուտ, Ա. Լունաչարսկու և Մ. Դորկու նա– խաձեռնությամբ: 1920-ին ինստ–ին շնորհ– վել է Ա. Դերցենի անունը: 1922–23-ին միավորվելով 1-ին և 2-րդ մանկավարժա– կան ինստ–ների հետ՝ կոչվել է Պետրո– գրադի (1924-ից Լենինգրադի) պետ. ման– կավարժական ինստ. Ա. Դերցենի անվ.: Ինստ–ում աշխատել են սովետական ան– վանի գիտնականներ Ս. Արժանովը, Կ. Բի– կովը, Վ. Վերխովսկին, Բ. Դրեկովը, Վ. Կոմարովը, Ն. Մակսիմովը, Ն. Ռոժ– կովը, Վ. Ստրուվեն, Ե. Տարլեն, ի. Տոլս– ւոոյը, Ա. Տյումենովը, Ցու. Շոկալսկին: Ունի 18 ֆակուլտետ, 69 ամբիոն, գրադա– րան (ավելի քան 1,7 մլն կտոր գիրք): 1972/73 ուս. տարում ունեցել է 11,3 հզ. ուսանող, ավելի քան 800 դասավանդող: Հրատարակում է «Ուչյոնիե զապիսկի» («Դիտական տեղեկագիր», 1935-ից) հան– դեսը: Պարգևատրվել է Աշխատանքային կարմիր դրոշի շքանշանով (1967):
ԼԵՆԻՆԳՐԱԴԻ ՄԱՐ&, ՌՍՖՍՀ կազմում: Ստեղծվել է 1927-ի օգոստ. 1-ին: Հս– արմ–ում սահմանակից է Ֆինլանդիային: Ափերը ողողվում են Բալթիկ ծովի Ֆին– նական ծոցով, Լադոգա և Օնեգա լճերով: Տարածությունը 85,9 հզ. կմ2 է, բնակչու– թյունը, առանց Լենինգրադի, 1527 հզ. (1977), Լենինգրադի հետ՝ 5490 հզ.: Բաժանվում է 16 վարչական շրջանի, ունի 27 քաղաք և 38 քտա: Կենտրոնը՝ Լենին– գրադ: Լ. մ. 1966-ին պարգևատրվել է Լենինի շքանշանով: Քարտեզը տես 457-րդ էջից առաջ՝ ներդիրում: Բնությունը: Լ. մ. գտնվում է ՍՍՀՄ եվրոպական մասի հս–արմ–ում: Ֆիննա– կան ծոցի ավւերը (330 կմ) թույլ են կտըրտ– ված, բացառությամբ Վիբորգի, Կոպորիեի, Նարվայի ծոցերի և Լուգայի խորշի: Ռե– լիեֆը հարթ է, սառցադաշտային հետքե– րով: Տերիտորիայի մեծ մասը դաշտավայ– րային է (Մերձբալթյան, Մերձլադոգայի դաշտավայրերը, Մերձնևայի, Վուոքսայի, Սվիրի ցածրավայրերը): Ֆիննական ծոցից և Լադոգա լճից հվ. ձգվում է Բալթ – Լադոգայի ելուստը կամ Գլինաը (մինչև 40–60 մ), որից հվ. տարածվում է Օրդո– վիկի սարավանդը՝ Իժորսկի բարձրու– թյամբ (168 մ): Կլիման անցումնային է՝ ծովայինից ցամաքայինի: Ձմեռը չավւա– վոր տաք է, ամառը՝ զով: Հունվարի մի– ջին ջերմաստիճանը – 7°Օից – 11°C է, հուլիսինը՝ 15°Շ–ից 17,5°C, տարեկան տե– ղումները՝ 550–800 մմ, ձյան ծածկույթի տևողությունը՝ 120–160 օր, վեգետացիոն շրջանը՝ 150–170 օր: Գետային ցանցը խիտ է: Խոշոր գետերն են Նևան, Վոլխո– վը, Սվիրը, Վուոքսան, Նարվան, Սյասը, Լուգան: Գետերը հարուստ են հիդրոէներ– գետիկ պաշարներով, օգտագործվում են նավագնացության և լաստառաքման հա– մար: Մեծ լճերն են Լադոգան և Օնեգան: Բնակչության 92%–ը ռուսներ են (1970), բնակվում են նաև ուկրաինացի– ներ, ֆիններ, բելոռուսներ, վեպսեր, հրեա– ներ, էստոնացիներ, թաթարներ, կաբել– ներ: Միջին խտությունը 1 կմ2 վրա (Լենին– գրադի հետ) 61,3 մարդ է (1977), քաղաքա– յին բնակչությունը՝ 63%: Սովետական իշխանության տարիներին կառուցվել են Վոլխով, Բոքսիտոգորս, Պիկալյովո, Կի– րովսկ, Պոդպորոժիե, Սլանցի քաղաքնե– րը: Նշանավոր քաղաքներն են Լենին– գրադը, Վիբորգը և Գատչինան: Տնտեսությունը: Լ. մ. Սովետական Միության տնտեսական առավել զարգա– ցած մարզերից է. արդյունաբերության գլխավոր առանձնահատկություններն են՝ բազմաճյուղայնությունը, տեղական ռե– սուրսների օգտագործումը, սերտ կապը Լենինգրադի հետ, համամիութենական նշանակություն ունեցող արդ. ճյուղերի (ալյումինի, ցելյուլոզայի–թղթի, քիմ.) առ– կայությունը: էներգետիկայում օգտա– գործվում է տեղական և բերովի վառելիքը: էլեկտրակայանների կարողությունը 1972-ին կազմել է 2,6 հվա, արտադրու– թյունը՝ 6,6 մլրդ կվա ծ (որի 50%–ը հիդ– րոկայաններով): Սովետական իշխանու– թյան տարիներին կառուցվել են Վոլխո– վի, Սվիրի, Նարվայի և Վուոքսայի ՀԷԿ–երը, Դուբրովոյի և Կիրիշիի ՊՇԷԿ–ները: Բոլոր կայանները մտնում են «Լենէներգո» համակարգի մեջ: Լ. մ. քարածուխ է ստանում Պեչորայի, Դոնեցկի և Կուզնեցկի ավազաններից, նավթ՝ Պո– վոլժիեից: Կառուցվում է (1973-ից) Լենին– գրադի ԱԷԿ–ը: 1929–65-ին մարզում (առանց Լենինգրադի) կառուցվել և վե– րականգնվել է 60 խոշոր ձեռնարկություն: Զարգացած է անտառարդյունաբերությու– նը՝ փայտամթերման, փայտամշակման, ցելյուլոզայի–թղթի և անտառաքիմ. ար– տադրությունը: Փայտամթերման հիմնա– կան շրջանը մարզի հս–արլ. մասն է, փայտամշակման հիմնական կենտրոն– ները՝ Լոդեյնոյե Պոլե, Դուբրովկա, Պաշսկի Պերեվոզ, Պոդպորոժիե, Լյու– բան, Վիբորգ, Տոսնո: Զարգացած է շի– նանյութերի արդյունաբերությունը: Վոլ– խովի, Պիկալյովոյի, Սլանցիի ցեմենտի խոշոր գործարանները տալիս են համա– միութենական ցեմենտի արտադրանքի 4,4%–ը: Կան ապակու, աղյուսի, երկաթ– բետոնե կոնստրուկցիաների և այլ գոր– ծարաններ, կրաքարի և շինարարական քարի արդյունահանություն: Քիմ. արդյու– նաբերության ճյուղերից աչքի են ընկնում թերթաքարաքիմիական (Սլանցի), ֆոս– ֆորային ալյուրի (Կինգիսեպ) և կրկնակի սուպերֆոսֆատի, ծծմբաթթվի (Վոլխով), արհեստական մանրաթելի (Լեսոգորսկ), անտառաքիմ. նյութերի (Տիխվին ևն) ար– տադրությունները: Թեթև արդյունաբերու– թյունը մարզում գլխավորապես ներկա– յացված է Լենինգրադի տեքստիլի, կարի, կոշիկի և այլ ֆիրմաների մասնաճյուղե– րով: Բացի այդ Իվանգորոդում կա վուշա– ջուտային, Լուգայում՝ տրիկոտաժի, Վի– բորգում՝ ցանցագործական, Գատչինա– յում և Լուգայում՝ կոշիկի ֆաբրիկաներ: Սննդի արդյունաբերության ճյուղերից աչ– քի է ընկնում ձկնեղենի (հատկապես պահածոների) արտադրությունը: Բացի Ֆիննական ծոցի և Լադոգա լճի ձկնորսու– թյունից, ստեղծված են մի շարք ձկնա– բուծական գործարաններ: Գ յ ու ղ ա– տնտեսությունն ունի մերձքաղա– քային բնույթ: Հիմնական ճյուղերն են կաթնամսատու անասնապահությունը, բանջարաբուծությունը և կարտոֆիլի մշա– կությունը: Ցանում են տարեկան, վարսակ, գարի և քիչ քանակությամբ ցորեն: Տրանս– պորտի հիմնական տեսակը երկաթուղին է: Երկաթուղագծերի երկարությունը (!.հ– նինգրադի հանգույցի հետ) 2,8 հզ. կմ է (1971), որի 1/3-ը էլեկտրիֆիկացված է: Երկաթուղային հիմնական հանգույցը Լե– նին գրադն է: Կարևոր նշանակություն ունի գետային տրանսպորտը: Նավարկելի է (գետային և լճային) 2 հզ. կմ: Գլխավոր դերը պատկանում է Վոլգա–Բալթյան ջրա– յին ուղուն: Սպիտակ ծովի հետ կապն իրա– կանացվում է Սպիտակ–Բալթիկծովյան ջրանցքով: 1968-ից գործում է Սայմայի ջրանցքը: Գետային նավահանգիստներն են՝ Պետրոկրեպոստը, Սվիրիցան, Վոզ– նեսենիեն, Պոդպորոժիեն, Լոդեյնոյե Պո– լեն, ծովայինները՝ Լենինգրադը և Վիբոր– գը: Ավտոճանապարհների երկարությու– նը ավելի քան 13 հզ. կմ է, ավտոբուսային երկաթուղիները՝ ավելի քան 11 հզ. կմ: Գազամուղներն են՝ Սերպուխով–Նովգո– րոդ–Չուդովո–Լենինգրադ, Բելոուսո– վո–Լենինգրադ, Կոհտլա–Ցարվե–Լե– նինգրադ, Սլանցի–Լենինգրադ, նավթա–
