ԾՐՈՂ, գծող, հայ միջնադարյան ձեռագրերի հիշատակարաններում գործածվել է հիմնականում գրիչ նշանակությամբ («զմեղապարտ ծրող», «Գրիգոր գծող յայսմ տառի» ևն): Կազմվել է ծիր (հոմանիշը՝ գիծ) բառից: Երբեմն էլ գծող բառը գործածվել է ծաղկող բառի հետ («զգծողն և զծաղկողն… զՍարգիս քահանայ»), իբրև մատնանշում մանրանկարման երկու փուլերի՝ ուրվագծման և գույներով ուրվագծերը ծածկելու:
ԾՈՒԼՈՒԿԻՁԵ Ալեքսանդր Գրիգորևիչ [1(13).11.1876, խոնի (Քութայիսի նահանգում)–8(21).6.1905, Խոնի (այժմ՝ Վրացական ՍՍՀ, Ծուլուկիձե)], պրոֆեսիոնալ հեղափոխական: 1895-ից «Մեսամե դասի» սոցիալ–դեմոկրատական կազմակերպության անդամ: 1896–97-ին հեղափոխական աշխատանք է տարել Թիֆլիսում և Բաքվում: 1900–01-ին եղել է բանվորական խմբակի ղեկավար Բաթումում: 1902–1903-ին մասնակցել է ՌՍԴԲԿ Քութայիսի և կովկասյան միութենական կոմիտեների կազմակերպմանը: Եղել է կուսակցության Իմերեթա–մեգրելական կոմիտեի անդամ (1902): ՌՍԴԲԿ II համագումարից հետո բոլշևիկյան «Բորբա պրոլետարիատա» («Борьба пролетариата») թերթի ստեղծողներից և խմբագիրներից էր: Գրել է տեսական աշխատություններ, քննադատնլ «լեգալ մարքսիստների», բուրժ. նացիոնալիստների և մենշևիկների հայացքները: Ծ–ի անունով է կոչվում նրա ծննդավայրը՝ Ծուլուկիձե քաղաքը Վրացական ՍՍՀ–ում:
ԾՈՒԼՈՒԿԻՁԵ (մինչև 1936-ը՝ Խոնի), քաղաք, Վրացական ՍՍՀ Ծուլուկիձեի շրջանի վարչական կենտրոնը: Գտնվում է Կոլխիդայի դաշտավայրում, Սամտրեդիա երկաթուղային կայարանից 22 կմ հս-արլ.:
Կան քիմ., թեթև, սննդի, շինանյութերի արդյունաբերության, անտառահատման ձեռնարկություններ: Ունի 3 միջնակարգ դպրոց, մանկավարժական ուսումնարան, գյուղատնտեսության մեքենայացման տեխնիկում, երաժշտական դպրոց, կուլտուրայի տուն, 3 ակումբ, հայրենագիտական թանգարան:
ԾՈՒԽ, կայուն դիսպերս համակարգ, կազմված է մանր, պինդ մասնիկներից, որոնք կախված վիճակում գտնվում են գազերում: Ծ. տիպիկ աերոզլ է, որի մասնիկների չափերը 10~5 –10~7 մ են: Ի տարբերություն փոշու մասնիկների, որոնք ավելի խոշոր են, Ծ–ի մասնիկները, գործնականում, ծանրության ուժի ազդեցությամբ չեն նստում: Ծ–ի մասնիկների շուրջը, որպես միջուկների, կարող է տեղի ունենալ մթնոլորտային խոնավության խտացում, որի հետևանքով գոյանում է մառախուղ: Ծ. առաջանում է, մասնավորապես, վառելանյութերի այրման ժամանակ (օրինակ, ՋԷԿ–երի և արդ. տարբեր տեղակայանքների հնոցներում), հրդեհների դեպքում (հատկապես՝ անտառների): Այդպիսի Ծ. կարող է պարունակել չայրված վառելանյութի, զոլերի, մետաղների օքսիդների և խեժերի խոշոր մասնիկներ: Ծխագազերի վատ մաքրման հետևանքով աղտոտվում է շրջակա միջավայրը, վատանում է միկրոկլիման, գոյանում մառախուղ, նվազում բնական լուսավորվածությունը: Ծ․ նպաստում է մարդկանց հիվանդագին վիճակների զարգացմանը (վերին շնչուղիների կատար, բրոնխիտ, թոքերի ֆիբրոզ փոփոխություններ): Ծ–ի մեջ ծանր մետաղների (կապար, սնդիկ) կոնդենսատի պարունակությունն առաջացնում է արյան փոփոխություններ, դանդաղեցնում երեխաների ֆիզիկական զարգացումը: Ծ–ի որոշ բաղադրամասեր պարունակում են քաղցկեղածին նյութեր: Ծ–ի խոշոր մասնիկներն աչքի մեջ ընկնելիս վնասում են եղջերաթաղանթն ու լորձաթաղանթը:
Ծ–ի դեմ պայքարելու համար կատարում են ձեռնարկությունների և բնակավայրերի կենտրոնացված ջերմա– և գազամատակարարում, ստեղծում են սանիտարա–պաշտպանական գոտիներ, տեղակայում գազամաքրիչ սարքեր:
ԾՈՒՂՐՈՒԹ, Ծղրութ, հայաբնակ գյուղ Վրացական ՍՍՀ Ախալցխայի շրջանում, շրջկենտրոնից 4 կմ հյուսիս–արևմուտք: 1971-ից մտնում է Սխվիլիսի պտղա–բանջարաբուծական սովետական տնտեսության մեջ: Զբաղվում են նաև հացահատիկային բույսերի մշակությամբ, անասնապահությամբ: Ծ–ի մոտակայքում կա շինարարական քարի հանքավայր, որով կառուցվել են Ախալցխայի բազմաթիվ հասարակական շենքեր և տներ: Ունի միջնակարգ դպրոց (1969-ից), կապի բաժանմունք, բուժկետ, գրադարան, ակումբ, կինոկետ: Ծ–ի եկեղեցին (Ս. Սիոն) հիմնադրվել է 1881-ին: 1918-ի սկզբին, երբ թուրք նվաճողները ներխուժեցին Անդրկովկաս, Ծ–ի հայերը Ախալցխա քաղաքի բնակիչների հետ 6 ամիս համառ դիմադրեցին թշնամուն, որի համար թուրքերը այրեցին և ավերեցին գյուղը: Ծ–ի հայերը գաղթել են էրզրումի գավառի Իլիճե գյուղից: Ծ–ում պահվում է 974-ին ընդօրինակված մանրանկարներով զարդարված Ավետարան:
«ԾՈՒՂՐՈՒԹԻ ԱՎԵՏԱՐԱՆ», հայերեն մագաղաթյա ձեռագիր–մատյան: Ընդօրինակվել է 974-ին: Գրչության վայրը և մանրանկարիչը հայտնի չեն: Գրիչը Հովհաննեսն է, հիշատակարանի հեղինակը և ձեռագրի ստացողը՝ Եղիա քահանան: Ձեռագիրն այժմ գտնվում է Վրացական ՍԱՀ Ախալցխայի շրջանի Ծուղրութ գյուղում: «Ծ. Ա.» հայ միջնադարյան արվեստում նշանակալից է նախ՝ հնագրության և ապա՝ մանրանկարչության առումով: Հիսուսի կյանքը պատկերող թեմատիկ մանրանկարաշարը հետաքրքրական է պատկերագրության հնամենի առանձնահատկություններով: Ոճական առումով հայկ. մանրանկարչության այսպես կոչված՝ «ժողովրդական ուղղության»-ը հարող այդ մանրանկարներին բնորոշը պարզ, նույնիսկ պարզունակ միջոցներով արտահայտչականության և անմիջական տպավորության հասնելու ձգտումն է:
Գրկ. Հովսեփյան Գ., Գրչութեան արվեստը հին հայոց մեջ, մաս 3, Վաղ–պատ, 1913, էջ 23–24: Նույնի, Հիշատակարանք ձեագրաց, հ. 1, Անթիլիաս, 1951, էջ 129–30:
ԾՈՒՂՐՈՒՂԱՇԵՆ, XIII–XIV դարերի ճարտարապետական հուշարձանախումբ Մեծ Հայքի Գուգարք նահանգի Բողնոփոր գավառում (այժմ՝ Վրաց. ՍՍՀ–ում): Գլխավոր եկեղեցին կառուցված է կարմրավուն սրբատաշ տուֆից, ունի ներքուստ խաչաձև, չորս անկյուններում ավանդատներով, արտաքուստ ուղղանկյուն հորինվածք: Բարձր, գլանաձև թմբուկով գմբեթը բարձրանում է երկու մույթերի և որմնամույթերի միջև ձգված սլաքաձև կամարներով գմբեթատակ քառակուսու վրա: Բեմի երկու կողմերի ավանդատները երկհարկանի են՝ կլոր լուսամուտներով: Մուտքերը երկուսն են՝ հվ–ից և արմ–ից: Թմբուկը և արլ. ճակատը մշակված են դեկորատիվ կամարաշարերով: Հուշարձանախմբում կան հայերեն արձանագրություններով մի քանի միանավ եկեղեցիներ: Համալիրն ունի քանդակազարդ դարպասով պարիսպ:
ԾՈՒՄԲ, Ծմբո, գյուղ Մեծ Հայքի Տուրուբերան նահանգի Ապահունիք գավառում, Մանազկերտ քաղաքից հյուսիս–արեվելք: 998-ին Ծ–ի մոտ (տես Ծումբի ճակատամարտ 998) հայ–վրացական զորքերը պարտության են մատնել Ատրպատականի Մամլան ամիրայի զորքերին: Ծ–ի մասին ուրիշ տվյալներ չկան:
ԾՈՒՄԲԻ ՃԱԿԱՏԱՄԱՐՏ 998, հայ–վրացական միացյալ բանակի և Ատրպատականի Մամլան ամիրայի զորքերի միջև: X դ. վերջին Տայքի Գավիթ Կյուրապաղատը Բյուզանդիայի թույլտվությամբ
