հակամարտությունների հետևանքով Հայոց Կ–ի աթոռանիստը հաճախ տեղափոխվել է տարբեր վայրեր (տես Կաթողիկոսություն Ամենայն Հայոց), սակայն 1441-ից այն գտնըվում է էջմիածնում: Հայոց Կ. իր ղեկավարությունն իրականացնում է կաթողիկոսարանի միջոցով:
Ի տարբերություն այլ Կ–ների, Հայոց ընդհանրական Կ. կրում է «Ծայրագույն պատրիարք և Կաթողիկոս Ամենայն Հայոց» տիտղոսը: Կ–ին անմիջապես դիմելու հարգելի ձևը «Վեհափառ» մակդիրն է: Կ–ի անմիջական նստավայրը կոչվում է Վեհարան: Ներկայումս Ամենայն Հայոց Կ. Վազգեն Ապալճյանն է (1955-ից): Հայ կաթոլիկները նույնպես ունեն իրենց Կ. [նստավայրը՝ Զմմառում (Լիբանան)]: Գրկ. Ագաթանգեղոս, Պատմութիւն Հայոց, Տփղիս, 1909: Մովսես Խորենացի, Պատմություն Հայոց, Ե., 1968: Օրմանյան Մ., Հայոց եկեղեցին և իր պատմությունը, ԿՊ, 1913: Նույնի, Ազգապատում, մաս 1–3, ԿՊ–Երուսաղեմ, 1912 1927:
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ, հոգևոր և եկեղեցավարչական գերագույն իշխանությունը Արևելքի քրիստոնեական մի շարք եկեղեցիներում (Հայոց, Վրաց, Ասորոց, Մալաբարի, նեստորական ասորիների), նաև՝ կաթողիկոսի պաշտոնը, կոչումը: Կ. գլխավորում և կառավարում է կաթողիկոսը: Կ–յան հսկողության ու տնօրինության տակ են գտնվում եկեղեցական հոգևոր, իրավա–վարչական, նախկինում՝ նաև մշակութային–կրթական բոլոր օղակները: Կ–յան գիտությամբ ու թույլտվությամբ են կայացվում եկեղեցական կարևորագույն որոշումները, ժողովները, կատարվում մյուռոնօրհնեք, եպիսկոպոսների ձեռնադրություն ևն: Կ–յան գործերն իրականացվում են կաթողիկոսարանի միջոցով:
Հայոց պաշտոնական Կ. հիմնվել է 302-ին, Վաղարշապատում (այժմ՝ էջմիածին): Հայոց Կ. կոչվել է նաև հանայապետություն, եպիսկոպոսապետություն, հայրապետություն (տես Կաթողիկոսություն Ամենայն Հայոց): Պատմա–քաղաքական դեպքերի բերումով Հայոց Կ–յան նստավայրը հաճախ է տեղափոխվել: Ստեղծվել են միաժամանակ գործող հակաթոռ Կ–ներ: Հայոց Կ., որ հիմնականում XV դարից կոչվում է Ամենայն Հայոց Կ., այժմ գտնվում է էջմիածնում: Գոյություն ունեն նաև Կիլիկիայի (տես Կաթողիկոսություն Մեծի Տանն Կիփկիո) և հայ կաթոլիկների (Բեյրութին մերձակա Զմմառում) Կ–ներ:
ԿԱԹՈՂԻԿՈՍՈՒԹՅՈՒՆ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ (ԿԱՀ), Քահանայապետություն հայոց, Եպիսկոպոսապետություն հայոց, Կաթողիկոսություն հայո մեծանց, Հայրապետություն հայոց, Ընդհանրական հայրապետություն հայոց, Հայրապետություն ամենայն հայոց, Հայոց կաթողիկոսություն, Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու հոգևոր և եկեղեցավարչական գերագույն կենտրոնական իշխանությունը: Պաշտոնապես հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը՝ քրիստոնեությունը Հայաստանում պետ. կրոն հռչակվելուց (301) հետո՝ 302-ին, Վաղարշապատում, Կաթողիկե Ս. էջմիածին տաճարին առընթեր և ինքն էլ դարձել առաջին պաշտոնական կաթողիկոսը: ԿԱՀ–ի ստեղծումը ամրապընդում էր շահագործողների իշխանությունը, և այն դարձավ ֆեոդալական հաստատություն: «ԿԱՀ» անվանումը հիմնականում առաջացել է Հայոց կաթողիկոսությունը Վաղարշապատում վերահաստատվելուց հետո, XV դարից սկսած, երբ Հայաստանում և նրանից դուրս տարբեր ժամանակներում կազմավորված Հայոց եկեղեցու տեղական–երկրամասային կաթողիկոսությունները (Աղթամարի, Գանձասարի, Մեծի Տանն Կիլիկիո), պատրիարքությունները (Երուսաղեմի, Կ. Պոլսի), ինչպես և հայկ. գաղթավայրերի եկեղեցական բազմաթիվ թեմեր աստիճանաբար ճանաչել են նրա գերագահությունը: Հոգևոր–եկեղեցական գործերից զատ ԿԱՀ գործուն կերպով մասնակցել է Հայաստանի քաղ., տնտ. և իրավա–վարչական կյանքին: ԿԱՀ–ի միջոցով ու հովանավորությամբ հիմնվել են խնամակալական հաստատություններ, իջևանատուն–կայաններ, հյուրանոցներ, դպրոցներ, ավելի ընդարձակվել են եկեղեցական տիրույթները, հզորացել եկեղեցու ընդհանուր տնտ. հիմքը: ԿԱՀ–ի հասարակական ու քաղաքական դերն առանձնապես մեծացել է Ներսես Ա Մեծի (353–373) գահակալության ժամանակաշրջանից, երբ ԿԱՀ սկսել է միջամտել արքունի–պետական գործերին, մասնակցել երկրի ներքին ու արտաքին քաղ. պայքարին՝ իր հզորությամբ սպառնալիք դառնալով թագավորի գերիշխանության համար: IV–VI դդ. Հայոց եկեղեցու և ԿԱՀ–ի օղակներով քաղ. ազդեցիկ դեր են խաղացել ասորի և հույն եկեղեցական քարոզիչները, որոնց ձգտումներն ու շահերը ուղղակի առնչվում էին Հայաստանի հանդեպ Բյուզանդիայի ու Պարսկաստանի նվաճողական և բռնի ձուլման_քաղաքականության հետ: Երկիրը տրոհված էր (387) հիշյալ պետությունների միջև: Բյուզանդ. հատվածում վերացված էր (391) Հայոց թագավորությունը: Սպառնալիքի տակ էր պետության անկախությունն ու գոյատևումը նաև պարսկ. մասում: Երկու հատվածներում էլ վտանգված էին հայ ժողովրդի և եկեղեցու ինքնուրույնությունը, աշխարհիկ ու հոգևոր դասերի շահերը: Քաղ. ու հասարակական նման պայմաններում Հայաստանի պետ. իշխանության հետ ԿԱՀ եռանդուն քայլերի դիմեց, որոնց մեծագույն արդյունքը եղավ հայ գրերի գյուտը և հայերենով գրականության ստեղծումը: ԿԱՀ–ի հսկողությամբ ու տնօրինությամբ (պետության նյութական ու բարոյական աջակցությամբ) կյանքի կոչվեցին ուսումնագիտական և մշակութային մի շարք ձեռնարկումներ. բացվեցին հայատառ ուսուցմամբ դպրոցներ, դրվեց հայատառ ազգային դպրության հիմքը, գրվեցին մատյաններ, մշակվեց գիտափիլիսոփայական տերմինաբանություն, թարգմանվեցին Աստվածաշունչը և անտիկ ու քրիստոնեական գրականության բազմաթիվ հուշարձաններ, աճեց ազգային կարող ու նվիրված մտավորականություն ևն: Սակայն երկրի քաղ. կյանքը V դ. առաջին քառորդից հետո սկսեց կրկին վատթարանալ: ԿԱՀ, Աահակ Ա Պարթևի (388–439) գլխավորությամբ, շատ ջանք թափեց հայ պետականությունը պահպանելու, երկիրը հայ թագավորի, թեկուզ՝ կիսանկախ իշխանության տակ թողնելու, նախարարների կենտրոնախույս նկրտումները զսպելու համար: Սակայն չկարողացավ իր նպատակն իրագործել, և հայ Արշակունյաց թագավորությունն իսպառ վերացավ (428) նաև պարսկ. մասում: Սահակ Պարթևը զրկվեց ազգային–հասարակական ու քաղ. հարցերով զբաղվելու իրավունքից, նշանակվեցին հակաթոռ (առաջին անգամ Հայոց եկեղեցու պատմության մեջ) կաթողիկոսներ՝ ԿԱՀ–ի ագգային–քաղաքական գործունեությունը սահմանափակելու համար: Բայց կարճ ժամանակում ԿԱՀ կարողացավ վերականգնել իր դիրքերը և հայ պետականության բացակայության պայմաններում դարձավ հայ նախարարություններին միավորող կենտրոն, ազգային հավաքականությունը ներկայացնող հաստատություն:V դ. երկրորդ կեսին պարսկ. գերիշխանության դեմ ծայր առած հայ ազատագրական բացահայտ պայքարին ու պատերազմներին ԿԱՀ, Հովսեփ Ա Վայոցձորցի (440–452), Գյուտ Ա Արահեզացի (461–478) և Հովհաննես Ա Մանդակունի (478–490) կաթողիկոսների գըլխավորությամբ, ցույց է տվել ղեկավար մասնակցություն: Հետագա դարերում գլխավորել է Հայոց եկեղեցու պայքարը դավանաբանական վեճերի ընթացքում: Հիմնական վեճը (V–XIV դդ.) երկաբնակության (տես Երկաբնակներ) կամ քաղկեդոնականության հարցն էր, որի գըլխավոր նպատակը Բյուզանդիայի գերիշխանությունը քրիստոնյա մյուս ժողովուրդների վրա տարածելն էր: Գիտակցելով դրանից բխող հետևանքները՝ ԿԱՀ պայքարում էր Քաղկեդոնի ժողովի (8.10. 451) որոշումների դեմ: Ընդունելով Բյուզանդիայի ճնշմամբ բանաձևված դավանանքից տարբեր՝ միաբնակության (տես Միաբնակներ) դավանանք՝ ԿԱՀ անջըրպետել է Հայոց եկեղեցին օտար ազդեցության ու ենթակայության վտանգից և սատար կանգնել հայ ժողովրդի անկախությանն ու ինքնապահպանմանը: Պայքարը կանոնականացնելու և արդյունքի հասնելու համար ԿԱՀ գումարել է եկեղեցական ընդհանուր ժողովներ (506, 554, 645, 726 ևն)՝ ավելի հստակ ու որոշակի ճշգրտելով Հայոց եկեղեցու դավանանքն ու դիրքորոշումը: Ազգային–եկեղեցական նույն դիրքերից ԿԱՀ զուգահեռաբար պայքար է մղել նաև նեստորականության դեմ: Միաժամանակ անզիջում և անողոք է եղել աղանդավորական շարժումների դեմ մղած պայքարում, գրչով ու սրով մասնակցել է դրանց ճնշմանը: Իբրև եկեղեցու բարձրագույն իշխանություն՝ ԿԱՀ պաշտպանել է տիրող դասակարգերի շահերը: Պատմական պայմանների թելադրանքով ԿԱՀ–ի աթոռանիստը հաճախ տեղափոխվել է երկրի քաղ. համապատասխան կենտրոնը կամ նրան մոտիկ: Վաղարշապատից հետո ԿԱՀ հաջորդաբար
