ներով, Տանձոււո գեւոի աջ ափին՝ Դիմաց թաղամասում: 1939-ի գլխավոր հատակա– գծով (ճարա–ներ՝ Ն. Զարգաբյան, Ա. Մի– նասյան) որոշակի է դարձել քաղաքի կեր– պարը՝ զարգացման նշանակալից հեռա– նկարներով (արդ. կենտրոն և ամառանո– ցային վայր): Քաղաքի բուռն աճը և հիմ– նական վերակառուցումը սկսվել է Հայ– րենական մեծ պատերազմից հետո: 1949-ին կազմվել է Կ–ի նոր գլխավոր հա– տակագիծ (ճարտ–ներ՝ Հ. Դավթյան, Ռ. Գրիգորյան): 1950-ական թթ. կառու– ցապատվել է Կիրովի անվ. հրապարակը՝ քաղաքի վարչակառավարչական կենտ– րոնը: Հս–ում ՀԿԿ Կ–ի քաղկոմի (1952–53, ճարտ.՝ Զ. Բախշինյան), քաղսովետի և «Լոռի» հյուրանոցի շենքերն են (ճարտ–ներ՝ Հ. Մարգարյան, Բ. Արզու– մանյան), հվ–ում՝ հրապարակի երկայ– նական առանցքին սիմետրիկ 2 բնակելի շենքեր (ճարտ.՝ Հ. Մարգարյան): Միա– ժամանակ սկսվել է Քիմիագործների թա– ղամասի առաջին միկրոշրջանի շինարա– րությունը (ճարտ.՝ Վ. Բարանով), կա– ռուցվել են Քիմիագործների կուլտուրա– յի տունը (ճարտ.՝ Ռ. Ալավերդյան), սկըս– վել Լենինի պողոտայի կառուցապատու– մը (3–4-հարկանի բնակելի շենքերով): 1950–60-ական թթ. կառուցվել են «Հա– յաստան» կինոթատրոնը, «Ավտոմատի– կա» ինստ–ի, մանկավարժական ինստ–ի (ճարտ.՝ Գ. Աղաբաբյան) շենքերը, սկըս– վել հին Կ–ի վերակառուցումը: Այժմ քա– ղաքը կառուցապատվում է համաձայն 1963-ին Հայպետնախագիծ ինստ–ի մշա– կած (ճարտ–ներ՝ Մ. Գնունի, Լ. Մխիթար– յան, Ռ. Սարուխանյան) գլխավոր հատա– կագծի, ըստ որի Կ. 1980-ին զբաղեցնելու է 2500 հա տարածություն: 1960–70-ական թթ. կառուցվել են ԵրԱանյան և Շահումյան հրապարակները, որոնք, կապվելով Թու– մանյան փողոցով, ստեղծում են համաքա– ղաքային առետրա–հասարակական կենտ– րոն: Երևանյան հրատարակում կառուց– վել է հանրախանութի շենքը (1972, ճարտ–ներ՝ Մ. Ասոյան, Ռ. Աբրահամյան), պատկերասրահը (ճարտ.՝ Լ. Խաչատըր– յան): Վերջին տարիների խոշոր կառույց– ներից են սպորտի պալատը (ճարտ.՝ Կ. Հակոբյան), պոլիտեխնիկական ինստ–ի մասնաճյուղի համալիրը (ճարտ–ներ՝ Մ. Մարգսյան, Մ. Քեշիշյան), Դիմաց թա– ղամասում՝ երկաթուղային կայարանի և ավտոբուսային կայարանի համալիրը (ճարտ.՝ Կ. Մոցմանիշվիլի): Նոր թա– ղամասերը կառուցապատվում են հիմ– նականում 5,9 և 12-հարկանի բնակելի շենքերով: Անսամբլային կառուցապատ– ման ուշագրավ նմուշներ են Լենինի պո– ղոտան, Թումանյան փողոցը, Շահումյա– նի հրապարակն իր արհեստական լճե– րով և քաղաքային կենտրոնական այ– գին: Կ. զարգանում է հիմնականում արլ. և հվ–արլ. ուղղություններով՝ Դիմաց, Բա– զում, Խնձորուտ թաղամասերով: Տարած– քի յուրահատկություններից է զառիվեր կտրտված մակերևույթը (բարձրության 300 մ տատանումներով), որը շրջափակ– ված է Փամբակի և Բազումի լեռնաշղթա– ների անտառապատ լանջերով: Նախա– տեսվում է տարածքի հետագա կանաչա– պատում և ջրային մակերեսների ստեղ– ծում (մեկ շնչի հաշվով կանաչ տարածու– թյունները կկազմեն 26 մ2): Կ. ունի քաղա– քամերձ հանգստի խոշոր գոտիներ: 1922-ին Կ–ի հրապարակում, ակումբի առջև, դրվել է Վ. Ի. Լենինի կիսանդրին (գիպս, հեղինակ՝ Ռ. Հ. Աթայան), որն առաջինն էր ՍՍՀՄ–ում: Այնուհետև Կի– րովի հրապարակում կանգնեցվել է Մ. Մ. Կիրովի արձանը (1947, բազալտ, քան– դակագործ՝ Ա. Սարգսյան), Հ. Թուման– յանի անվ. դպրոցի առջև դրվել բանաս– տեղծի կիսանդրին (հեղ.՝ Ե. Գոջաբաշ– յան, բազալտ, 1971): 1957-ին հիմնադըր– վել է Կիրովականի նկարչական դպրոցը: Քանդակագործներ Պ. Ռաշոյանի (Ա. Մյաս– նիկյանի արձանը, բազալտ, 1963), Մ. Մի– նասյանի (Հ. Աբելյանի արձանը, բրոնզ, 1965, «Ձիեր», գիպս, 1977), Բ. Դիլոյանի («Հաղթանակ», գիպս, 1965), գեղանկա– րիչներ Ա. Ուլիխանյանի («Ամպամած օր», «Վանաձոր»), Խ. Ղարաբեկյանի («Նկար– չի հոր դիմանկարը», 1975, թատերական ձևավորման էսքիզներ), Ա. Նազարյանի («Երաժիշտներ», 1975, «Շինարարներ», 1978), ՀՍՍՀ վաստ. նկարիչ Վ. Գաբուզ– յանի («Երեք սերունդ», 1973, «Ագիտթատ– րոն», 1978, թատերական ձևավորման էսքիզներ) ստեղծագործական ակտիվ գոր– ծունեության շնորհիվ ստեղծվել է Հայաս– տանի նկարիչների միության բաժանմունք (1977): Կերպարվեստի պրոպագանդ– մանը մեծապես նպաստում է Կ–ի պետ. պատկերասրահը (1979, մինչ այդ՝ 1974-ից, Հայաստանի պետական պատկերասրահի Կ–ի բաժանմունքը), որն ունի հայկական, ռուս., արևմտաեվրոպական և տեղի ար– վեստագետների ստեղծագործություննե– րի ցուցադրման բաժիններ: Կ–ի երաժշտական առաջին դպրոցը ըս– տեղծվել է 1934-ին, կոմպոզիտոր է. Կզարթմյանի նախաձեռնությամբ: Կ–ում գործում են (1978) երաժշտական 5 դըպ– րոց, մնկ ուսումնարան (հիմն. 1952), ինք– նագործ 15 երգչախումբ, 10 էստրադա– յին, փողային նվագախումբ, լարային, ժողգործիքների անսամբլներ, Հայհա– մերգի «Հորովել» պետական անսամբլը, Հայկական երգչախմբային ընկերության բաժանմունքը: Քաղաքում պարբերաբար կազմակերպվում են երգի ավանդական տոներ, որոնց մասնակցում են 50 հզ–ից ավելի աշխատավորներ, սովորողներ: Մինչև սովետական կարգերի հաստա– տումը Կ. թատրոն չի ունեցել, սակայն Թիֆլիսից, Բաքվից, Երևանից և Ալեք– սանդրապոլից հյուրախաղերով այցելել են հայ բեմի վարպետներ Սիրանույշը, Հ. Աբելյանը, Հ. Զարիֆյանը և ուրիշներ՝ իրենց թատերախմբերով: Կ–ում թատերա– խումբ կազմակերպվել է 1920-ին. այն գլխավորելու համար Ստեփանավանից հրավիրվել է Ա. Խարազյանը: Թատերա– խումբն ընդհատումներով գործել է մեկ տասնամյակ և դարձել պետ. թատրոնի կազմակերպման հիմքը (տես Կիրովակա– նի դրամատիկական թատրոն Հ. Ա բ և լ– յանի անվան): Պատկերազարդումը տես 432 –433-րդ էջերի միջև՝ ներդիրում, աղյուսակ XIII, և 401-րդ էջից առաջ՝ ներդիրում: 9 *^. Կ ո q մ ո յ ա ն Կ., Կիրովական, Ե., 1960: խանզադյան Է.Վ., Հայկական լեռնաշխարհի մշակույթը մ. թ. ա. II! հազա– րամյակում, Ե., 1964: Թtա ր ջ ու մ ա ն– յ ա ն Հ., Բարգավաճող Կիրովականը, Ե., 1968: Կիրովական, Ուղեցույց տեղեկատու, Ե., 1977:tMapTHpocaH A., ApMeHHH B anoxy 6poH3a n paHHero 3Kejie3a, E., 1964.
ԿԻՐՈՎԱԿԱՆ, հայաբնակ գյուղ Վրացա– կան ՍՍՀ Ախալքալաքի շրջանում, շըրջ– կենտրոնից 8 կմ արևմուտք: Կ. մտնում է Վաչիանի սովետական տնտեսության մեջ: Զբաղվում են հողագործությամբ և անաս– նապահությամբ: Գյուղում գործում են ութամյա դպրոց, ակումբ, գրադարան: Կ–ի մոտակայքում են գտնվում Զրես գյուղի և երկու եկեղեցիների ավերակները, որտեղ հայտնաբերվել են խաչքարեր, թոնիրներ, կավե ամաններ: Կ. հիմնադրել են 1936-ին Ծալկայի շրջանի Դարաքով գյուղից տե– ղափոխված բնակիչները:
ԿԻՐՈՎԱԿԱՆԻ «ԱՎՏՈԳԵՆՄԱՇ» ԳՈՐԾԱ– ՐԱՆ, ՍՍՀՄ նավթաքիմիական և նավթա– վերամշակման ձեռնարկություն: Կազմա– կերպվել է 1916-ին՝ Ղարաքիլիսայում (այժմ՝ Կիրովական) գործող գումակի արհեստանոցի բազայի վրա ստեղծված մեխ. գործարանի (հիմնադրվել է 1946-ին) վերակառուցմամբ (1966): Արտադրում է զոդման սարք ու մեքենա: 1968-ից ըս– Ավտոգենմաշ գործարանի ընդհանուր տեսքը կսել է սերիական արտադրությունր: Կոոպերացված է Վորոնեժի «Ավտոգեն– մաշ» գործարանի հետ: Ունի 4 ար– տադրամաս: Արտադրանքն իրացվում է ՄՄՀՄ–ում: Գործարանի մի քանի ար– տադրատեսակներ ունեն որակի պետ. նշան: Գիտատեխնիկական կապեր ունի ՄՍՀՄ «Ավտոգենմաշ»-ի, Օդեսայի, Վո– րոնեժի և Օմսկի ԳՀԻ–ների հետ:
ԿԻՐՈՎԱԿԱՆԻ «ԱՎՏՈՄԱՏԻԿԱ» ԳՈՐԾԱ– ՐԱՆ, ՄՍՀՄ սարքաշինության, ավտո– մատացման միջոցների և կառավարման համակարգերի ձեռնարկություն: Հիմ– նադրվել է 1956 թվականին: Առաջին ար– տադրանքը (փոքրածավալ դիֆերենցիալ– տրանսֆորմատորային սարքեր և հավա– սարակշռված կամուրջներ) թողարկվել է 1959-ին: 1977-ին համախառն արտադրան– քը կազմել է 19,7 մլն ռ.: Արտադրում է տեխնոլոգիական պրոցեսների կարգա– վորման և հսկման էլեկտրաչափիչ սար– քեր և լայն սպառման առարկաներ: Ար– տադրանքի 30%-ը ունի որակի պետ. նշան: Հիմնական արտադրամասերն են՝ գալ– վանական, գործիքային: Արտադրանքն
