պես Իտալիայի հայությունը մինչե XV – XVI դդ. հիմնականում ապազգայնանում ու անհետանում է: Իսկ Բյուզանդիայի Հ. գ–ում (Կ. Պոլիս, Թրակիա են) համա– ձուլումը սկսվում է XII դարից, երբ հունա– դավանություն ընդունելով, հայերը կորց– նում են իրենց լեզուն և ազգությունը: XIII– XIV դդ. մոնղ. տիրապետության ժա– մանակ հայ ժողովրդի հսկայական զանգ– վածներ ստիպված վերստին բնաշխարհից գաղթում են Ղրիմ (թերակղզին՝ Կաֆա– յից հս., մինչե Ղարասու, համարյա ամ– բողջապես բնակեցված էր հայերով, որոնց մեծ մասը գաղթել էր Անիից), հյուսիս– սեծովյան ափամերձ բնակավայրեր (1սեր– սոնես են), մերձվոլգյան շրջաններ: Իրենց հերթին մոնղոլները ես բռնագաղթի միջո– ցով զգալի քանակությամբ հայերի են տեղափոխում Իրան (Թավրիզ, Սուլթա– նին, Մարանդ, Մարաղա, Ռեշտ են): Այս գաղթավայրերի հայ բնակչությունն աս– տիճանաբար ստվարանում է Հայաստա– նից կամովին գաղթածների հաշվին: XIII–XIV դդ. միաժամանակ նկատվում են տեղաշարժեր նաև հայկ. մի գաղթա– վայրից մյուսը: Դրա պատճառներից ամենակարևորը կյանքի համեմատա– բար ապահով պայմաններ փնտրելն էր: Կարևոր նշանակություն ուներ նաև այն, որ միջազգային ապրանքափոխանակու– թյան ուղիների փոփոխության հետևան– քով մշտապես կատարվում էին հայ վա– ճառականության տեղաշարժեր մեկ երկ– րից մյուսը: Ղրիմից ու Բալկաններից մեծ քանակությամբ հայեր անցնում են Կին, Մոլդովա: Երբ մոնղ. հորդաներն սկսում են ասպատակել նաև այդ վայրե– րը, հայությունը շարժվում է դեպի արմ., առավել ապահով վայրեր, հատկապես Բուկովինա, Գալիցիա ևն: XI–XV դդ. մեծ ու փոքր Հ. գ. են ստեղծվել նաև Բուլղարիայում (Բուրգաս, Պլովդիվ, Մոֆիա, Մգլեն, Դիվոլ, Թըռնովո, Ադ– րիանուպոլիս, Ռուշչուկ), Ռումինիա– յում (Կուրտեա դե Արճեշ, Գեռլա, Բուխա– րեստ, Տըրգովիշտե, Ռըմնիկ), Մոլդովա– յում (Աքքերման, Մուչավա, Սերեթ, Ցաշ, Բոտոշան, Գալաց), Հունգարիայում, Ֆրանսիայում (Պրովանս, Մարսել, Նիմ, Մոնֆիլ, Փարիզ) և այլ երկրներում: Քա– ղաքներից բացի մեծ քանակությամբ հայ բնակչություն է հաստատվել հիշյալ եր– կըրների գյուղական վայրերում, որտեղ համաձուլումը ավելի արագ է եղել, քան քաղաքում՝ կազմակերպված համայնք չունենալու, ցրված լինելու և մեկուսի ապրելու պատճառով: Մերձավոր Արևելքում օսմանյան Թուր– քիայի հանդես գալը նոր արհավիրքներ բերեց հայ ժողովրդին ինչպես բուն Հա– յաստանում, այնպես էլ Հ. գ–ում: Այսպես, Կ. Պոլսի հայ համայնքը մեծ կորուստներ ունեցավ 1453-ին, քաղաքի գրավման ժա– մանակ: 1475-ից, Ղրիմը Թուրքիայի գեր– իշխանության տակ ընկնելուց հետո, ղրի– մահայերը լքեցին իրենց բարգավաճ բնա– կավայրերը և մեծ խմբերով գաղթեցին Լվով, Կամեն եց–Պոդոլսկ, Ցազլովեց, Ռաշկով և այլուր: Ղրիմի Հ. գ. սկսե– ցին նոսրանալ ու կազմալուծվել: XVI դ. սկզբին նվաճելով Արևմտյան Հայաստա– նը՝ թուրքերը բռնի տեղահանում են հայ հոծ զանգվածների և քշում կայս– րության հեռավոր ծայրամասերը: XVI– XVII դդ. Թուրքիայի և Իրանի կառավա– րողների գործադրած բռնագաղթերն ըն– դունում են շարունակական բնույթ՝ մեծ չավւերի հասնելով թուրք–իրան. պատե– րազմների շրջանում, երբ Հայաստանը վերածվել էր թշնամական բանակների ասպատակությունների ասպարեզի: XYI դ. 80-ական թթ. նվաճելով Ատրպա– տականը՝ թուրքերն այնտեղից մեծ քա– նակությամբ հայերի տեղահանում ու քշում են Թրակիա: Հայ ժողովրդի հա– մար ճակատագրական նշանակություն ունեցավ Հայաստանի տարածքում «մեռ– յալ գոտի» ստեղծելու՝ Մեֆյան շահե– րի քաղաքականությունը: XVI–XVII դդ. դեպի Իրան կատարվեցին հայերի մի շարք մեծ ու վւոքր բռնագաղթեր, որոն– ցից ամենածանրն ու ողբերգականը շահ Աբբաս I-ի կազմակերպած XVII դ. սկզբի մեծ բռնագաղթն էր, որի հետևան– քով Արևելյան Հայաստանն ու Արևմտյան Հայաստանի մի շարք շրջաններ հայաթափ եղան: Այդ բռնագաղթի հետևանքով Իրա– նում առաջացան Հ. գ., որոնցից հատկա– պես աչքի էր ընկնում Նոր Ջուղան: Մտվա– րանում ու մեծանում են նաև Իրանի հին Հ. գ.: Բռնի տեղահանությունների այս քաղաքականությունն ունեցավ այն հե– տևանքը, որ սեփական հայրենիքում գրկվելով կյանքի ու գույքի ապահովու– թյան տարրական պայմաններից, հայ ժողովրդի խոշոր զանգվածներ գերադա– սում են հեռանալ ոչ միայն Հայաստանից, այլև Մերձավոր ու Միջին Արևելքի Հ. գ–ից*. Գաղթականության այդ հոսանքը ավէլի մեծ չափեր է ընդունում հատկապես ջա– ւաւիների ապստամբությունների ժամա– նակ, որը XVII դ. ընդգրկել էր Արևմտյան Հայաստանի ողջ տարածքը:tXYI դ. 70-ական թթ. սկսված և հատկապես XVII դ. վերելք ապրող՝ Արևելքի և Արև– մուտքի միջև առևտրական հարաբերու– թյունների աշխուժացումն սկիզբ է դնում հայ խոջայական–վաճառականական դասի արտահոսքին Եվրոպայի ու Ասիայի վա– ճառաշահ կենտրոններ՝ նպաստելով եր– բեմնի ծաղկուն, բայց արդեն կազմալուծ– վող մի շարք Հ. գ–ի պահպանմանը: Այս– պես, Ղրիմի Հ. գ. ստվարանում են Իրա– նից, Թուրքիայից ու Հայաստանից եկած նոր գաղթականներով, մեծ քանա– կությամբ հայեր են տեղափոխվում եվրո– պական և ասիական երկրներ՝ հաստատ– վելով Իտալիայում (Վենետիկ, Մի լան, Ֆլորենցիա, Պիզա, Լուկկա, Հռոմ, Ֆեր– րարա), Հոլանդիայում (Ամստերդամ), Ֆրանսիայում (Մարսել, Տուլոն, Նիցցա, Փարիզ, Լիոն ևն), Իրաքում (Բաղդադ, Բասրա), Ասորիքում (Դամասկոս, Ան– տիոք, Լաթաքիա, Բեյրութ), Թուրքիա– յում (Զմյուռնիա, Կ. Պոլիս) ևն: XVI դ. Վոլգայից Կասպից ծով տանող առևտրա– կան երթուղին բացվելուց հետո հայ վա– ճառականներն աշխույժ առևտուր են ըս– կըսում Ռուսաստանում (Մոսկվա, Նիժնի Նովգորոդ, Արխանգելսկ, Մմոլենսկ, Աստրախան, Կազան ևն): Առևտուրը լայն չավւեր է ընդունում XVII–XVIII դդ., երբ հայ վաճառականները հանդես են գալիս որպես ամենագործուն միջնորդներ Ռու– սաստանի վրայով Արևելքի և Արևմուտքի միջև կատարվող առևտրի: Դա նպաստում է Ռուսաստանի մի շարք քաղաքներում (Մոզդոկ, Ղզլար, Գրիգորիուպոլիս, Պե– տերբուրգ ևն) նոր Հ. գ–ի առաջացմանը: 1778-ին ցարական կառավարության որոշ– մամբ ղրիմահայերը տեղափոխվեցին Դո– նի շրջանը, որտեղ հիմնեցին Նոր Նախի– ջևանի գաղութը: Եվրոպայի և Ասիայի երկրներում եղած ոչ բոլոր Հ. գ. էին, որ ունեցան զարգացման հնարավորություն– ներ: Եվրոպայի Հ. գ–ի բնակչության մի մասը, հարկադրված ընդունելով կաթոլի– կություն, ձուլվեց (օրինակ, Լեհաստանի Հ. գ.): Իսկ մի շարք այլ երկրներում հա– յերի նկատմամբ տնտ., քաղ., ազգ. և կրոն, ճնշումներն ստիպեցին հայերին լքել գաղութները և հեռանալ այլ վայրեր: XVII դ. վերջին և XVIII դ. 1-ին կեսին Իրանի հայերի վիճակի ծայրահեղ վատ– թարացման պատճառով սկսվեց արտա– գաղթ Իրաք (գլխավորապես Բասրա), Հնդկաստան (Ագրա, Մուրշիդաբադ, Սու– րաթ, Մադրաս, Բոմբեյ, Կալկաթա, Չիչ– րան, Դաքա, Դելի, Հայդարաբադ ևն), ուր առաջին Հ. գ. կազմավորվել էին դեռևս XVI դ.: Այդ շրջանում Իրանի Հ. գ–ից (հատկապես Նոր Ջուղայից) մեծ քանակությամբ հայեր տեղափոխվեցին Ռուսաստան և Եվրոպա: XVII–XVIII դդ. չափազանց լայն է եղել հայերի տարած– ման քարտեզը. Եվրոպա, Հյուսիսային Աֆրիկա, Մերձավոր, Միջին ու Հեռավոր Արևելք, Կենտրոնական ու Հարավային Ասիա: Բուն Հայաստանում տնտ., քաղ. ու մշակութային կյանքի զարգացման բա– զում արգելքների պատճառով Հ. գ. դառ– նում են հայ մշակույթի, քաղ. ու տնտ. կյանքի զարգացման կարևոր կենտրոն– ներ: Արտագաղթերը և նոր Հ. գ–ի առաջա– ցումը շարունակվել են մինչև մեր օրերը: XIX դ. 2-րդ կեսին Օսմանյան կայսրու– թյան վարած հայահալած ու հայաջինջ քաղաքականությունն ստիպեց հայ ժո– ղովրդին՝ զանգվածաբար արտագաղթել Արևմտյան Հայաստանից: Արևմտահայու թյան արտահոսքը ծայր առավ 1870-ական թվականներից ու զանգվածային բնույթ կրեց 1894–96-ի ջարդերի շրջանում և դրանցից հետո: Ջարդերից փրկված հա– յությունը ապաստան գտավ Ամերիկայում (ԱՄՆ, Կանադա, Բրազիլիա, Ուրուգվայ ևն), Աֆրիկայում (Եգիպտոս, Մուդան, Եթովպիա, Լիբիա, Մարոկկո, Ալժիր, Քե– նիա), Եվրոպայում՝ գրեթե ամենուրեք: Հայերը գաղթեցին նաև թուրք, կայսրու– թյան տարածքի մեջ մտնող հայաբնակ վայրերից (օրինակ, իրաքահայերը գաղ– թեցին եվրոպական երկրներ, Հնդկաս– տան, Իրան): Արևմտյան Հայաստանից արտագաղթ տեղի ունեցավ Ադանայի 1909-ի կոտորա– ծից հետո և իր գագաթնակետին հասավ 1915-ի Մեծ եդեռնի ժամանակ, երիտթուրք. կառավարության կազմակերպած ջարդե– րից ու տեղահանություններից հետո: Այդ իրադարձությունների հետևանքով գոյա– ցավ մինչև օրս հարատևող հայկ. սփյուռ– քը (տես Մփյուռքահայություն): Այն ընդ– գրկում է շուրջ 60 երկիր: Գաղութահայու– թյան թիվը ներկայումս (1980) կազմում
