Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 6.djvu/306

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը սրբագրված չէ

Հարժիս րաններ (I հազարամյակ, մ. թ. ա.), գյու– ղաաեղիներ (X–XVIII դդ.), եկեղեցիներ (X–XVIII դդ.), ամրոց, կամուրջ (XIII դ.), մատուռ, գերեզմանոց՝ խաչքարերով (XIII–XIV դդ.):

ՀԱՐԺԻՄԻ ՔԱՐԱՎԱՆԱՏՈՒՆ, Ցայջիի քարավանատուն, միշնադարյան Հայաստանի քարավանատներից, Սյու– նիքով անցնող ճանապարհի վրա (այժմ՝ ՀՍՍՀ Դորիսի շրշանի Հարժիս գյուղի մոտակայքում): Կառուցվել էt1343-ին: Պահպանվել է կիսավեր վիճակում: Պատ– կանում է եռանավ դահլիճ քարավանա– տների տիպին: Ուղղանկյուն դահլիճը (ներսի չափերը՝ 10,2 t/X 18,2 մ) երկու շարք (4-ական յուրաքանչյուրում) մույթե– րով բաժանված է 3 մասերի: Մույթերը միմյանց ու պատերին կապված են եղել այժմ կիսավեր, թաղածածկը կրող կա– մարներով, որոնք թաղերի հետ միասին առնված էին երկլանշ կտուրի տակ ^Հե– տագայում մուտքի առաջ կցվել է փոքր չափերի (4,05 9tմ) մի նախասրահ (այժմ՛ ավերակ): Գրկ. Հարությունյան Վ. Մ., Միջ– նադարյան Հայաստանի քարավանատներն ու կամուրջները, Ե., 1960: XajinaxntHH O.X., rpaacflaHcicoe 30flqecTB0 ApMeHHH, M., 1971. Վ. Հարությունյան ՀԱՐ ԻՄԱՆ (Harriman) Վիլյամ Ավերել (ծն. 1891), ամերիկյան քաղաքական գոր– ծիչ և դիվանագետ: Միլիոնատեր (կապի– տալներ ունի երկաթուղային և ավիաընկե– րություններում, բանկային և ապահովա– գրական գործում): Քաղ. գործունեությունն սկսել է 1920-ական թթ. որպես հանրապե– տական, 1928-ից՝ դեմոկրատական կու– սակցության անդամ: Եղել է Ֆ. Ռուզվելտի (պրեզիդենտ՝ 1933–45) խորհրդականը ֆինանսական և արդ. հարցերով, դեսպան ՍՍՀՄ–ում (1943–46), Մեծ Բրիտանիա– յում (1946), առևտրի մինիստր (1946– 1948), Նյու Յորքի նահանգապետ (1954– 1958), «հատուկ հանձնարարությունների» գծով դեսպան (1961 և 1965–69): Բազմիցս այցելել է Սովետական Միություն: Դրել է «Խաղաղություն Ռուսաստանի հետ» (1959) գիրքը, որտեղ բարձր է գնահատել ՍՍՀՄ–ի նվաճումները ետպատերազմյան տարիներին և արտահայտվել խաղաղ գո– յակցության օգտին:

ՀԱՐԻՆԳՆԵՐ, ծովատառեխներ, (Clupeidae), հարինգակերպերի կարգի ոսկրային ձկների ընտանիք: Մարմնի եր– կարությունը՝ 35–40 շ/ւ/(հազվադեպ՝ մինչև 75 սմ): Արծաթավուն են, մեջքը՝ մուգ կա– պույտ կամ կանաչավուն: Ատամները թույլ են զարգացած կամ բացակայում են: Հայտ– նի է մոտ 50 սեռ, 190 տեսակ, տարածված հիմնականում արևադարձային գոտու ջրե– րում, գերակշռում են Հյուսիսային կիսա– գնդում, որոշ տեսակներ հանդիպում են նաև արկտիկական ծովերում: Հիմնակա– նում ծովային ձկներ են, կան նաև քաղց– րահամ ջրերում ապրողներ և գաղթող ձկներ: Վտառային ձկներ են, սնվում են պլանկտոնով, երբեմն մանր ձկնիկներով, մեծ մասը կատարում է հեռավոր միգրա– ցիա: ՍՍՀՄ–ում տարածված են Կասպից, Սև, Ազովի, Բալթիկ, Բարենցի, Սպիտակ և հեռավորարևելյան ծովերում: Ունեն արդյունագործական մեծ նշանակություն, համաշխարհային որսը տարեկան հաս– նում է 5 մլն ա: Օգտագործում են թարմ, աղի, ապխտած և պահածոյացված վիճա– կում:

ՀԱՐԻՍԱ, հայկական ազգային կերակուր: Զրի մեջ լցնում են կորկոտ և հավի կամ տավարի միս ու եփում՝ փայտե թիակով հարելով մինչև թելաձիգ զանգված դառ– նալը: Ուտելիս վրան լցնում են հալած յուղ: Հ. նախկինում համարվել է ծիսա– տոնական կերակուր: Պատրաստել են հանդիսավոր օրերին, հարսանիքների և ժողովրդական տոների ժամանակ: Կճու– ճի մեջ թոնրում ողջ գիշերն եփելուց հետո, կերել են մեծ մասամբ կիրակի առավոտ– յան: Պաս օրերին մսի փոխարեն օգտա– գործել են բանջար: Լ. Պեարոսյան ՀԱՐԿ, պարտադիր վճար, որ պետությու– նը գանձում է իրավական և ֆիզիկական անձերից: Առաջացել է դասակարգերի և պետության ծագման հետ: Հ–ի սոցիալ– տնտ. էությունը, կազմը և դերը պայմանա– վորված են հասարակության տնտ. և քաղ. կառուցվածքով, պետության բնույ– թով և ֆունկցիաներով: Հասարակական– տնտեսական հակամարտ ֆորմացիանե– րում Հ. պետության եկամուտների գըլ– խավոր աղբյուրներից է և ուղղվում է նրա արտաքին ու ներքին ֆունկցիաների իրա– կանացման ծախսերի ֆինանսավորմանը: Ստրկատիրական և ֆեոդալական պետու– թյուններում այն գանձվում էր գլխավորա– պես բնամթերային (պարեն, հանդերձանք բանակի ու նավատորմի համար ևն) և անձնական պարտիքների (մասնակցու– թյուն արշավներին ևն) ձևով: Ապրանքա– դրամական հարաբերությունների զար– գացման հետ բարձրացավ դրամական Հ–ի դերը: Կապիտալիզմի օրոք Հ. լրացուցիչ շահագործման միջոց է, կազմում է պետ. բյուջեի եկամուտների հիմնական մասը (79–80%): Հ–ի հիմնական ծանրությու– նը կրում է աշխատավորությունը: Ըստ գանձման եղանակի Հ. լինում է ուղղակի և անուղղակի: Ուղղակիով հարկ– վում են գույքը և եկամուտները (տես Հարկային դրույքներ): Տարբերում են ռեալ ուղղակի Հ., որով հարկվում են հողամասը, կենդանիների հոտը, անշարժ գույքը,* և անձնական ուղղակի Հ., որը գանձվում է ֆիզիկական անձանց եկա– մուտներից կամ գույքից (եկամտահարկ, գույքահարկ, Հ. դրամական կապիտա– լից, գերշահույթից, ժառանգությունից, նվիրատվությունից): Անուղղակի Հ. (ակ– ցիզ) գանձվում է լայն սպառման ապրանք– ների վաճառքից՝ ապրանքների գների բարձրացման միջոցով: Կապիտալիստա– կան երկրներում (ԱՄՆ, ԳՖՀ) կիրառվում է էմիսիոն Հ., որով հարկվում են ոսկով չապահովված բանկային տոմսերը: Գո– յություն ունեն նաև մաքսային ու դատա– կան բազմաթիվ տուրքեր և գանձույթներ: Բնեղեն Հ. պահպանվում է տնտեսապես հետամնաց որոշ երկրներում: Սոցիալիզմի ժամանակ Հ. էկոնոմիկա– յի և կուլտուրայի զարգացման նպատակով ազգային եկամտի մի մասի պլանային բաշխման և վերաբաշխման միջոց է: Պե– տությունն իրականացնում է ազգային եկամտի ուղղակի վերաբաշխումը և սո– ցիալիստական տնտեսությունից ստաց– ված մուտքի հաշվին ապահովում պետ. բյուջեի եկամուտների գերակշիռ մասը, իսկ բնակչությունից գանձվող Հ–ի տեսա– կարար կշիռն աննշան է (1978-ին՝ 8,3%): Հ–ից կուտակված միջոցներն ուղղվում են հասարակական պահանջմունքների բա– վարարմանը: Սոցիալիստական պետու– թյան հարկային քաղաքականությունն իրականացվում է կոմունիստական շինա– րարության այս կամ այն փուլի առաջա– դրած խնդիրներին համապատասխան: Պրոլետարիատի դիկտատուրայի հաստա– տումից հետո Հ. օգտագործվում էր բուր– ժուազիայի տնտ. հզորությունը քայքայե– լու, անցման շրջանում՝ քաղաքի և գյուղի կապիտալիստական տարրերը դուրս մղե– լու և աշխատավոր գյուղացիության հետ բանվոր դասակարգի դաշինքը ամրապըն– դելու համար: Սոցիալիզմի հաղթանակից հետո այն դառնում է կոմունիստական շինարարության համար լրացուցիչ ֆի– նանսների կենտրոնացման միջոց: ՍՄԿԿ ծրագիրը նախատեսում է բնակչությունից գանձվող Հ–ի աստիճանաբար վերացում: 1972-ից ՍՍՀՍ–ում բանվոր–ծառայողների աշխատավարձից հարկվող մինիմումը հասցված է 70 ռ., իսկ ամսական մինչև 90 ռ. աշխատավարձից գանձվող Հ–ի դրույքները 1 /3-ով իջեցվել են: Շ. Նազարյան ՀԱՐԿ և րկրաբանական, ընդհա– նուր շերտագրական սանդղակի միավոր, ավելի փոքր է, քան բաժինը: Հ–ի ծավալի և սահմանների որոշման համար կարևոր են կենսաշերտագրական վերլուծության տվյալները:

ՀԱՐԿԱԴԻՐ ԱՇԽԱՏԱՆՔ, դասակարգա– յին հակամարտ ֆորմացիաներին բնորոշ աշխատանքի հասարակական ձև, երբ աշխատավորն իր հավեչյաւ աշխատանքն առանց համարժեքի ստիպողաբար տալիս է իշխող դասակարգերին: Ծագել է արտա– դրամիջոցների մասնավոր սեփականու– թյան և դասակարգերի առաջացման հե– տևանքով: Դրա նախնական ձևը ստրկա– տիրությունն էր, երբ արտադրամիջոցների հետ մասնավոր սեփականություն դար– ձավ նաև անմիջական արտադրողը: Հ. ա–ի հաջորդ, ֆեոդալական–ճորտատիրական ձևը հիմնվում էր արտադրողին ֆեոդալի հողին ամրացնելու վրա: Այս երկու ձևե– րին բնորոշ էր անձնական կախման մի– ջոցով աշխատանքի ուղղակի և անմիջա– կան հարկադրումը (տես Արտատնտեսա– կան հարկադրանք): Կապիտալիզմի պայ– մաններում վարձու բանվորն իրավաբա– նորեն (ձևական) ագատ է, սակայն, զըրկ– ված լինելով արտադրամիջոցներից, իր գոյությունը պահպանելու համար ստիպ– ված վաճառում է սեփական միակ ապ– րանքը՝ աշխատուժը: Այն գործադրելու