qeHHe kopmobmx h xjiedHbix 3jiaKOB, M.–JI., 1937; TaxTafl*aH A.JI., CncTeMa h iHJioreHHa i^BeTKoBbix pacTeHHH, M.–JI., 1966; Ojiopa CCCP, t. 2, JI., 1934; I^BejieB H. H., 3jiaKH CCCP, JI., 1976. Ն. Գաբրիեչյան
ՀԱՑԱՀԱՏԻԿԱՅԻՆ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱՆԵՐ, մշակվող բույսերի կարևորագույն խումբ, որը աալիս է հատիկ՝ մարդու հիմնական սննդամթերքը, կեր՝ գյուղատնտեսական կենդանիների և հումք՝ արդյունաբերու– թյան տարբեր ճյուղերի համար: Գրեթե բոլոր Հ. կ. (ցորեն, գարի, աշորա, եգիպ– տացորեն, վարսակ, կորեկ, բրինձ, սոր– գո) դաշտավլուկազգիների, իսկ հնդկա– ցորենը մատիտեղազգիների ընտանիքից են: ՍՍՀՄ–ում Հ. կ–ի ցանքատարածու– թյունը կազմում է 130,4 մլն հա (1977), որից ցորենը՝ 62,0, գարին՝ 34,1, վարսակը՝ 13,0, աշորան՝ 6,7, եգիպտացորենը՝ 3,4, կորեկը՝ 3,0, հնդկացորենը՝ 1,7 և բրինձը՝ 0,5 մլն հա: (ՀՍՍՀ–ում՝ 166 հզ. հա, որից ցորեն՝ 95,9, գարի՝ 61,9 հզ. հա ևն): Բա– ժանվում են 3 խմբի. ա. սովորական Հ. կ.՝ ցորեն, գարի, աշորա և վարսակ: Սրանց հատիկն ունի ակոսիկ, հատիկի ծլման ժամանակ առաջանում են սաղմնա– յին մի քանի արմատիկներ, ծաղկաբույլը հասկ է (ցորեն, գարի) կամ հուրան (վար– սակ): Երկար օրվա բույսեր են, ջերմու– թյան նկատմամբ շատ պահանջկոտ չեն: բ. Կորեկանման Հ. կ.՝ կորեկ, սորգո, բրինձ, եգիպտացորեն: Սրանց հատիկները չունեն ակոսիկ, ծլելիս տա– լիս են սաղմնային միայն մեկ արմատիկ, ծաղկաբույլը հուրան է կամ հուրան ու կողր (եգիպտացորեն): Բացառապես գար– նանացան են, կարճ օրվա և ջերմասեր բույսեր են: Երրորդ խմբում ընդգրկված է միայն հնդկացորենը: Հ. կ–ի արմատա– յին համակարգը փնջաձև է, հիմնականում տեղաբաշխված է վարելաշերտում, լի– նում են առաջնային կամ սաղմնային (աճում են հատիկի սաղմից) և հիմնական կամ երկրորդային (առաջանում են ավելի ուշ՝ բույսերի թփակալման հանգույցնե– րից): Եգիպտացորենը և սորգոն ունեն նաև հենակային կամ օդային արմատներ: Հ. կ–ի աճման և զարգացման փուլերն են՝ ծլում, թփակալում, խողովակակալում, հասկակալում, ծաղկում, հասունացում: Հատիկը պարունակում է սպիտակուցներ, ածխաջրեր, ճարպեր, թաղանթանյութեր, մոխիր, զանազան ֆերմենտներ և վիտա– միններ: Գրկ. Մ աթևոս յան Ա.Ս., Բուսաբու– ծություն, ե., 1977:
ՀԱՑԱՀԱՏԻԿԻ ՉՈՐԱՑՄԱՆ ՄԵՔԵՆԱՆԵՐ, հացահատիկային և հատիկաընդեղեն բույսերի հատիկները չորացնող մեքենա– ներ: Կան թմբուկային և հորանային Հ. չ. մ., որոնք լինում են ստացիոնար և շար– ժական: Տարածված են հատիկների չո– րացման կոնվեկցիոն և կոնդուկտիվ եղա– նակները: Կոնվեկցիոնի դեպքում ջերմու– թյունը հատիկին £ հաղորդվում տեղա– շարժվող ջերմակրի (հիմնականում տաք օդ) միջոցով, կոնդուկտիվի դեպքում հա– տիկը չորանում է տաք մակերևույթի հետ շվւվելով: ՍՍՀՄ–ում արտադրվում են թըմ– բուկային ՍԶՍԲ–8,0, ՍԶՍԲ–4,0, ՍԶՊԲ–2,0 և հորանային ՍԶՇ–8 մակնիշի Հ. չ. մ.: Գործածվում են նաև հացահատիկի մա– քըրման մեքենաների հետ: Հացաշեն
ՀԱՑԱՇԵՆ (մինչև 1978-ը՝ Սաբունչի), գյուղ Հայկական ՍՍՀ Թալինի շրջանում, շրջկենտրոնից 10 կմ հյուսիս–արևմոսոք: Կոլտնտեսությունն զբաղվում է անասնա– պահությամբ, հացահատիկի և կերային կուլտուրաների մշակությամբ: Ունի ութամյա դպրոց, ակումբ, կապի բաժան– մունք, բուժկայան, անասնաբուժարան: Գյուղից հս–արմ. պահպանվել է գյուղա– տեղի: Ներկայիս բնակիչների նախնիները եկել են Մուշից, 1918–20-ին:
ՀԱՑԱՌԱՏ, գյուղ ՀՍՍՀ Կամոյի շրջանում (այժմ՝ Կամո քաղաքի շրջագծում): Հնում կոչվել է Առնեղի: Հ–ում պահպանվել է սրբատաշ, գորշ տուֆից կառուցված խաչա– ձև գմբեթավոր Ս. Աստվածածին փոքրա– չափ եկեղեցին (VII դ.): Այն եռաբսիդ է, արտաքուստ եռանիստ խաչաթևերով (բա– ցառությամբ արևմտյանի, որը ներսից և լինելով Գառնիի առաջապահ ամրությու– նը, հսկել է Արարատյան դաշտից եկող ճանապարհները: Պեղումներով (1964– 1968) պարզել են, որ ամրոցը շրջապատ– ված է եղել անմշակ քարերով շարված պարսպով, հս. մասում ունեցել է երեք կիսակլոր աշտարակներ, մյուս կողմե– րում՝ քառանկյունի որմնահեցեր: Պարսպի հվ–արմ. անկյունում գտնվել է մուտքը: Ամրոցը կառուցապատված է եղել քարա– շեն՝ ներսից սվաղած և գաջե ձևավոր քի– վերով հարդարված պատեր ունեցող սեն– յակներով: Դրանց հարթ ծածկերը հենվել են փայտե սյուների վրա, որոնց քարե խարիսխները հայտնաբերվել են տեղում: Հացաոատի Ս. Աստվածածին եկեղեցին (VII ղ.) դրսից ուղղանկյուն է): Անցումը դեպի գմբեթի ութանկյուն թմբուկը տրոմպային է: Մուտքերը արմ–ից և հվ–ից են: Եկեղե– ցու կառուցման ճշգրիտ ժամանակը հայտ– նի չէ: Արմ. ճակատի 1893-ի արձանագրու– թյան մեջ հիշատակվում է 898 թ., որը հա– վանաբար վերանորոգման թվագրումն է, քանի որ եկեղեցին իր տիպով, պահպան– ված դեկորատիվ տարրերով (լուսամուտ– ների երեսակալները) բնորոշ է VII դ–ին: Եկեղեցուն հվ–ից կից է Մ. Գրիգոր եռա– նավ բազիլիկը (XIX դ.): Գյուղից արլ. պահպանվել են մատուռ և գերեզմանա– տուն՝ բազմաթիվ խաչքարերով (հնա– գույնը՝ 1218): Հ–ից 3–4 կմ արմ., Ծաղկա– շեն տանող ճանապարհի մոտ, կա հին գյուղատեղի: Հ–ի հուշարձանների վրա պահպանվել են մի շարք արձանագրու– թյուններ: ւր, <,ասրաթյան ՀԱՑՍ ՎԱՆ, գյուղ Հայկական ԱՍՀ Աբով– յանի շրջանում, շրջկենտրոնից 15 կմ հա– րավ–արևելք: Անտառաբուծական սովե– տական տնտեսությունն զբաղվում է նաև անասնապահությամբ և հացահատիկի մշակությամբ: Ունի ութամյա դպրոց, ակումբ, գրադարան, կենցաղսպասարկ– ման օբյեկտ, բուժմանկաբարձական կետ: Հ–ից դեպի հս., բարձունքի վրա, գտնը– վում է անտիկ դարաշրջանի ամրոց, որը, ՝տացավան Տնտեսության մեջ կիրառվել են խեցե– ղեն, քարե ու ապակյա անոթներ, մետաղ– յա առարկաներ, երկանքներ: Ամրոցը գոյատևել է մինչև վաղ միջնադար: ժա– մանակակից գյուղի տարածքում եղել է հին բնակավայր ու դամբարանադաշտ: Խ. Գեղամյւսն, Գ. Տիրացյան ՀԱՑՍ ՎԱՆ (մինչև 1940-ը՝ Սիսիան), գյուղ Հայկական ՍՍՀ Սիսիանի շրջանում, Օի– սիան գետի ձախ ափին, շրջկենտրոնից 7 կմ հարավ–արևմուտք: Կոլտնտեսու– թյունն զբաղվում է հացահատիկի, ծխա– խոտի, կերային կուլտուրաների մշակու– թյամբ և անասնապահությամբ: Ունի ութամյա դպրոց, ակումբ, գրադարան, կինո, բուժկայան: Գյուղում և շրջակայ– քում պահպանվել են «Գյոզալ դաոա* Հաց ավան գյուղատեղին, գերեզմանոցներ, կամուրջ, միջնադարյան ամրոցի ավերակներ:
ՀԱՑԵՆԻ (Fraxinus), ձիթենազգիների ըն– տանիքի տերևաթափ ծառերի, հազվադեպ թփերի ցեղ: Տերևները բարդ են, հակա– դիր, կենտ փետրաձև: Ծաղիկները միա– սեռ են կամ երկսեռ՝ հավաքված հուրա– նաձև ծաղկաբույլերում: Պտուղները միա– բուն թևապտղիկ են: Ծաղկում է ապրիլ– մայիսին, մինչև տերևների բացվելը: Հայտնի է Հ–ու 65 տեսակ՝ տարածված Հյուսիսային կիսագնդում, ՍՍՀՄ–ում՝ 11, ՀՍՍՀ–ում՝ 2 տեսակ՝ Հ. սովորական (F. excelsior հ.) և Հ. ս ր ա պ տ ու ղ (F. oxycora willd): Սովորական Հ. մինչև 40 մ բարձրությամբ ծառ է, տարածված է
