կրթության համակարգերում: Հեռակա– յողների համար հրատարակվում են մե– թոդական ցուցումներ, լրացուցիչ նյութեր, կազմակերպվում են հեռուստատեսային ուս. հաղորդումներ ևն: Հ. կ–յան համա– կարգում բարձրագույն և միջնակարգ կրթություն ստացած անձինք ստանում են միասնական նմուշի դիպլոմ և ՍՍՀՄ–ում ընդունված որակավորումները: Հեռակա բարձրագույն և միջնակարգ մասնագիտա– կան ուս. հաստատություններում (ֆա– կուլտետներում, բաժիններում) ընդուն– վում են ՍՍՀՄ բոլոր քաղաքացիներն առանց տարիքի սահմանափակման: 1971-ին ՍՍՀՍ–ում կար 16 ինքնուրույն հեռակա բուհ և 46 միջնակարգ մասնա– գիտական ուս. հաստատություն, 582 հե– ռակա բաժանմունք (ֆակուլտետ) ցերե– կային բուհերում և 2122՝ միջնակարգ մասնագիտական ուս. հաստատություննե– րում: Ինքնուրույն հեռակա բուհերից 10-ը, միջնակարգ ուս. հաստատություններից 18-ը համամիութենական են: 55 բուհերում գործում է հեռակա ասպիրանտուրա (1970): Բարձրագույն և միջնակարգ մաս– նագիտական Հ. կ–յան համակարգ գոյու– թյուն ունի նաև սոցիալիստական երկրնե– րում (ԳԴՀ, Հունգարիա, Չեխոսլովակիա ևն): Հեռակա ուսուցում է կազմակերպված նաև կապիտալիստական երկրներում: Հ. կ–յան գծով Միջազգային խորհուրդը (հսկում է ՑՈԻՆԵՍԿՕ–ն) կազմակերպում է միջազգային կոնֆերանսներ, որոնց մասնակցում է նաև Սովետական Միու– թյունը: Հեռակա կրթությունը ՀՍՍՀ–ում սկիզբ է առել 1930-ի հունվարից, երբ Երևանի համալսարանի մանկավարժական ֆա– կուլտետին կից բացվել են հեռակա բարձ– րագույն մանկավարժական դասընթաց– ներ: Նույն տարվանից այդ դասընթաց– ները տեղափոխվել և գործել են հայկ. մանկավարժական ինստ–ին կից և շուտով դարձել հեռակա բաժին, 1943-ից՝ Հայկա– կան հեոակա մանկավարժական ինաոի– inmin: 1978-ին հեռակա բաժիններ են գործել 10 բուհում (41 մասնագիտությունների գծով) և 39 միջնակարգ մասնագիտական ուս. հաստատություններում (86 մասնա– գիտությունների գծով): 1977–78 ուս. տա– րում բուհերի հեռակա բաժիններ են ըն– դունվել 1574, միջնակարգ մասնագիտա– կան ուս. հաստատություններ՝ 2715 մարդ: Հայկական ՍՍՀ բարձրագույն ուսումնա– կան 11 հաստատություններում գործում է հեռակա ասպիրանտուրա:
ՀԵՌԱԿԱՌԱՎԱՐՈՒՍ*, տեխնիկական մի– ջոցների կառավարումը ֆոքր հեռավորու– թյուններից (մինչև 1 կմ): Սովորաբար կի– րառվում է հեռավերահսկման հետ համա– տեղ: Ավելի մեծ հեռավորությունների և շատ թվով (մի քանի տասնյակից ավելի) օբյեկտների դեպքում օգտագործում են հեռուստակառավարման համակարգեր: Հ–ման համակարգը, որպես կանոն, կա– տարում է պարզագույն գործողություն– ներ՝ օբյեկտի անջատել–միացնելը, փա– կանի բացել–փակելը ևն: Հ. լայն կիրա– ռություն է գտել արդյունաբերական ձեռ– նարկությունների, էլեկտրակայանների և ցանցերի, հիդրոտեխնիկական կառույց– ների, երկաթուղային հանգույցների և այլ օբյեկտների դիսպետչերական հա– մակարգերում: Հ–ման համակարգն աչքի է ընկնում պարզ կառուցվածքով և հուսա– լիությամբ: Արտաքին էլեկտրական և մագնիսական դաշտերի ազդեցությունը թուլացվում է կառավարման ազդանշանների հզորու– թյան մեծացմամբ և կապի բազմաջիղ մա– լուխային գծի էկրանացմամբ: Դ. Մեւքոէմյան
ՀԵՌԱՆԿԱՐ, ծավալապատկե– ր ու՞մ* ծավալային մարմինները հարթու– թյան վրա պատկերելու եղանակ կենտ– րոնական պրոյեկտման մի– ջոցով: Հ–ում պատկերված ծավալը՝ ձևե– րի, չափերի և այլ թվացող փոփոխություն– ներով, կրճատումներով ընկալվում է այն– պես, ինչպես տարածության մեջ: Ծավալի հեռանկարային պատկերն սաանալճւ հա– մար տարածության որևէ կետից (Հի կենտրոն) դեպի տվյալ ծավալի բո– լոր կետերը տարվում են ճառագայթներ, որոնց ճանապարհին դրվում է այն հար– թությունը (պատկերային հար– թ ու թ յ ու ն), որի վրա ստացվելու է հեռանկարային պատկերը: Տարվող ճա– ռագայթների և հարթության հատումից առաջացած կետերի միջոցով կառուցվում է ծավալի գծային Հ.: Եթե պատկերային հարթությունը գլանի ներքին մակերևույթն է, ստացված պատ– կերը անվեւնում են համայնապատ– կեր ա յ ի ն Հ., գնդաձև մակերևույթի դեպքում՝ գմբեթային Հ.: Ծավալի զուգահեռ գծերը Հ–ում հատվում են, այս– պես կոչված, զուգամիտման կե– տեր ու մ, իսկ զուգահեռ հարթություն– ները՝ զուգամիտման առանցք– ներ ու մ: Ուղղաձիգ և թեք հարթություն– ների վրա բարդ ծավալների Հ–ի կառուց– ման ձևը (տրված օրթոգոնալ պրոյեկցիա– ների միջոցով) հիմնված է պրոյեկաիվ երկրաչափության չորս կետերի ներդաշ– նակ դասավորության թեորեմի վրա: Ընտրվում են ծավալին պատկանող երկու փոխուղղահայաց հարթություններ, որոն– ցից յուրաքանչյուրի վրա ուրվագծվում է ուղղանկյուն: Այնուհետև, գծագրական երկրաչափության կանոններով կառուց– վում են այդ ուղանկյունների abed, adef Հ–ները (տես գծ.), որոնց բոլոր կողմերի շարունակումից ստացված Fi, F2, F3 հատ– ման կետերը զուգամիտման կետերն են (կոչվում են նաև կիզակետ, F3^ անսահ ման հեռավոր կետ է): abed, adef ան կյունագծերի փոխհատման ու զուգամիտ ման կետերով տարված գծերը հատվելով ուղղանկյունների համապատասխան կող– մերի հետ՝ տալիս են այդ կողմերի միջնա– կետերի Հ–ները (g-ն AB կողմի G միջնա– կետի Հ. է): Ծավալի այլ կետերի (օրի– նակ, ուղղի M կետի) Հ–ի կառուցման համար կամայական Օ կետից տարվում են Oa, Ob, Og ճառագայթներ: Տրված օրթո– գոնալ պրոյեկցիայի գծագրից, թղթի թեր– թի վրա նշվում են A, B, G, M կետերի փոխհեռավորությունները: Այնուհետև թերթը տեղադրվում է կառուցվող հեռա– նկար–պատկերի վրա այնպես, որ A, B, G կետերը միաժամանակ գտնվեն Oa, Ob, Og ճառագայթների վրա: M կետի Հ. (գծա– գրում՝ m) ստացվում է Օ կենտրոնից Ob-ի վրա այդ պրոյեկտումից: Նման ձևով է կատարվում Հ–ի կառուցումը թեք հարթու– թյան վրա: Հ. հասկացության ծագումը կապված է ճարտ. և գեղանկարչության զարգացման հետ: Նախնադարի, Հին Արևելքի նկարիչ– ները ծավալների փոխդասավորությունը արտահայտելու համար օգտվում էին պէսյ– մանական–սիմվոլիկ սխեմաներից (հար– կաշարքային կոմպոզիցիա, ճակատային և պրոֆիլային տեսքերի հակադրում ևն): Հնագույն աղբյուրը, ուր խոսվում է Հ–ի կանոնների մասին, Էվկլիդեսի «Օպտի– կա» տրակտատն է (մ. թ. ա. III դ.): Վիտ– րուվիոսը հիշատակում է Անաքսագորասի և Դեմոկրիտի չպահպանված տրակտատ– ները Հ–ի վերաբերյալ, իսկ Հ–ի գործնա– կան կիրառումը համարում է էսքիլեսի (մ. թ. ա. VI–V դդ.) ժամանակաշրջանում թատերական հեռանկարային դեկորների ստեղծումը: Հ., որպես հետևողական, մաթեմատիկորեն հիմնավորված համա– կարգ կազմավորվել է Վերածննդի, մաս– նավորապես՝ ի տալ. քվատրոչենտոյի ժա– մանակաշրջանում: Հ–ի հիմնական օրենք– ներն ստեղծեցին Ֆ. Բրունելլեսկին, Պիերո դելլա Ֆրանչեսկան, Լեոնարդո դա Վին– չին, Ալբրեխտ Դյուրերը, Պաոլո Ուչելլոն և ուրիշներ: Հետագայում Հ., որպես ուս– մունք, դարձել է գծագրական երկրաչա– փության բաժիններից մեկը, որի տեսու– թյունը զարգացրել են ֆրանսիացի մաթե– մատիկոսներ ժ. Դեզարգը (XVII դ.) և Դ. Մոնժը (XVIII դ.): Գրկ. Phbhb H. A., HanepTaTejibHaH reo- MeTproi, IlepcneKTHBa, Ո., 1918; B a p bi ա h h- 3 0 b A. II., nepcneKTHBa, 4tM., 1955; XopHJi Teoflopy, IlepcneKTHBa, Byxa- pecT, 1964.
ՀԵՌԱՆԿԱՐԱՅԻՆ ՊԼԱՆԱՎՈՐՈՒՄ, տես ՊԼանավորում ժողովրդական անաեսու– թյան:
ՀԵՌԱՉԱՓ, հեռավորություն չափող սարք: Օգտագործվում է ինժեներական գեոդե– զիայում, տեղագրական հանույթի ժամա– նակ, ռազմական գործում, աստղագիտա– կան հետազոտություններում ևն: Ըստ գոր– ծողության սկզբունքի Հ–երը լինում են երկրաչափական և ֆիզիկական: Երկրա– չափական Հ–ով երկարությունը չափում են համապատասխան ABC հավասարասրուն եռանկյան (նկ. 1) հ բարձրությունը որո– շելու (օրինակ, ըստ AB= Լկողի՝ բազա, և
