ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱ (<հուն. v8pauXix6g“-ջրա– յին, < v8cop – ջուր և at>X6g – խողո– վակ), գիտություն հեղուկների շարժման ու հավասարակշռության օրենքների և դրանք ինժեներական խնդիրների լու– ծումներում կիրառելու եղանակների մա– սին: Ի տարբերություն հիդրոմեխանիկայի, Հ. հեղուկների հոսքի երևույթների հետա– զոտման նկատմամբ ունի առանձնահա– տուկ մոտեցում, այն շատ դեպքերում սահ– մանափակվում է միաչափ շարժման քննարկմամբ և, լայնորեն օգտագործելով ինչպես լաբորատոր, այնպես էլ բնական պայմանների փորձը, տալիս մոտավոր կախվածություններ: Հ. ուսումնասիրում է կաթիլային հեղուկները՝ դրանք, սովորա– բար, ընդունելով անսեղմելի: Հ–ի օրենք– ները կիրառելի են նաև գազերի համար, երբ դրանցում ճնշումը և խտությունը գրե– թե հաստատուն են: Գազերի մեծ արագու– թյուններով հոսքերը հետազոտում է նաև գազային դինամիկան: Դիտարկելով, գըլ– խավորապես, հեղուկների շարժումը հաս– տատուն (կոշտ) սահմաններում՝ Հ. հա– մարյա չի շոշափում շրջահոսվող մարմին– ների մակերևույթների վրա ուժային ներ– գործության բաշխման հարցը, որին մեծ ուշադրություն է դարձվում աերոդինամի– կայում: Հ. սովորաբար ստորաբաժանվում է երկու մասի. Հ–ի տեսական հի– մու ն ք ն և ր, որտեղ շարադրվում են հե– ղուկների հավասարակշռության և շարժ– ման ուսմունքի կարևորագույն դրույթ– ները, և գործնական Հ., որն այդ դրույթները կիրառում է ինժեներական մասնակի հարցերի լուծման համար: Գործ– նական Հ–ի հիմնական բաժիններն են. հոսք խողովակներով (խողովակաշարե– րի Հ.), հոսք ջրանցքներում և գետերում (բաց հուների Հ.), հեղուկի արտահոսք բացվածքներից և ջրթափներով, շարժում ծակոտկեն միջավայրերում (ֆիլտրում), հոսքի և պինդ արգելապատնեշի Փոխազ– դեցություն (կառույցների Հ.): Թվարկված բոլոր բաժիններում հեղուկի շարժումը դիտարկվում է ինչպես կայունացած, այն– պես էլ անկայուն (ոչ ստացիոնար): Ուսումնասիրելով հեղուկների հավա– սարակշռությունը՝ Հ. հետազոտում է հի– դրոսսռաաիկայի ընդհանուր օրենքները, ինչպես նաև մասնակի հարցեր, հեղուկի ճնշումը տարբեր անոթների, խողովակ– ների պատերի, ամբարտակների, կամըր– ջասյուների ու կամրջակալների, հեղու– կում ընկղմված մարմինների վրա (տես Արքիմեդի օրենք), լողացող մարմինների հավասարակշռության պայմանները (տես Մարմինների ւողաչը): Դիտարկելով հե– ղուկի շարժումը՝ Հ. օգտվում է հիդրոդի– նամիկայի հիմնական հավասարումներից, որոնցից կարևորագույններն են Րեռնու– յիի հավասարումը իրական հեղուկի հա– մար և անխզեչիության հավասարումը՝ հիդրավլիկական տեսքով: Հ. մանրա– մասնորեն դիտարկում է հեղուկի հոսքի տարբեր ռեժիմների (տես Լամինար հո– սանք, Տուրբուչենտ հոսանք) դեպքում առաջացող հիդրավլիկական դիմադրու– թյունների հարցը, ինչպես նաև մի ռե– ժիմից մյուսին անցնելու պայմանները (տես Ռեյնոչդսի թիվ): Խողովակա– շարերի Հ. տալիս է տրված պայման– ներում հեղուկի տրված ծախսի թողարկ– ման համար անհրաժեշտ խողովակների չափսերի որոշման և տարբեր նշանակ– ման խողովակաշարերի (ջրմուղ ցանցեր, նավթամուղներ ևն) նախագծման և շինա– րարության ընթացքում առաջացող մի շարք հարցերի լուծման եղանակները: Այս բաժնում է դիտարկվում խողովակներում արագությունների բաշխման հարցը, որը մեծ նշանակություն ունի ջերմահաղորդ– ման, պնևմատիկական և հիդրավլիկա– կան տրանսպորտի սարքերի, հեղուկի ծախսի չափման ու այլ հաշվարկների հա– մար: Բաց հ ու ների Հ. ուսումնասի– րում է ջրի հոսքը ջրանցքներում ու գետե– րում: Այստեղ տրվում են ջրանցքներում ջրի խորության որոշման եղանակները (ջրի տրված ծախսի և հատակի թեքության դեպքում), որոնք լայնորեն կիրառվում են նավարկելի, ոռոգման, չորացման և հի– դրոէներգետիկական ջրանցքների նա– խագծման, գետերի վրա ուղղորդիչ աշ– խատանքների կատարման ևն դեպքերում: Բաց հուների Հ. հետազոտում է նաև հոս– քի լայնական հատվածքում արագություն– ների բաշխման հարցը, որը չափազանց էական է ջրաչաՓության, ջրաբերուկների շարժման հաշվարկի համար ևն: Հ–ի՝ բացվածքներից և ջրթափնե– րով արտահոսքին հատկացված բաժիններում բերվում են հաշվարկային առնչություններ՝ ռեզերվուարներում, շլյուզներում, ամբարտակներում, ջրթող խողովակներում և այլ կառույցներում եղած բացվածքների անհրաժեշտ չափերը որոշելու, ինչպես նաև հեղուկների արտա– հոսքի արագությունները և ռեզերվուար– ների դատարկման ժամանակը հաշվելու համար: Ֆիլտրման Հ–ական տեսու– թյունը տալիս է ջրահոսքի դեբիտի և արա– գության հաշվարկման մեթոդները՝ ան– ճնշում և ճնշումային հոսքերի տարբեր պայմանների դեպքում (ջրի ֆիլտրում ամ– բարտակներով, նավթի, գազի և ջրի ֆիլտ– րում շերտային պայմաններում ևն): Հ–ում են դիտարկվում նաև ջրաբերուկ– ների շարժումը բաց հոսքերում և ապա– րախյուսի տեղափոխությունը խողովակ– ներում, հիդրավլիկական երևույթների մո– դելավորումը, հիդրավլիկական չափում– ների մեթոդները ևն: Հիդրոտեխնիկական կառույցների հաշվարկի համար էական նշանակություն ունեցող Հ–ի հարցերը (ան– հավասարաչափ և անկայուն շարժում բաց հուներով ու խողովակներով, ֆիլտրում ևն) երբեմն միավորում են «ինժեներական Հ.» կամ «կառույցների Հ.» ընդհանուր ան– վանմամբ: Հ–ի ընդգրկած հարցերի շրջանը չա– փազանց ընդարձակ է, և Հ–ի օրենք– ներն այս կամ այն չափով գործնա– կան կիրառում են գտնում ինժեներական գործունեության բոլոր բնագավառնե– րում: Գրկ. B օ r օ m օ ji օ b A.H., M h x a H՝ a ob K. A., rHflpaBjjHKa, M., 1965; H y r a e b P, P., iHflpaBflHKa, M.–JI., 1970.
ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ ԴԻՄԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, խողովակաշարով հեղուկի կամ գազի շարժման ժամանակ դրանց մածուցիկու– թյամբ պայմանավորված դիմադրություն, որն առաջացնում է հոսքի մեխանիկական էներգիայի կորուստ: Տես նաև Հիդրոդի– նամիկական դիմադրություն:
ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ ԹՌԻՉՔ, բաց հունում ջրի մակարդակի կտրուկ, թռիչքաձև բարձ– րացման երևույթ, երբ հոսքը այսպես կոչված բուռն վիճակից անցնում է հան– գիստ վիճակի: Հ. թ–ի գոտում մակարդա– կի զգալի բարձրացումն ուղեկցվում է մակերևութային «գրտնակի» առաջացա մամբ, որտեղ օդով խիստ հագեցված հե– ղուկը կատարում է բարդ պտտական շար– ժում: Հ. թ., սովորաբար, տեղի է ունե– նում հոսքը հիդրոտեխնիկական կառույց– ներով (ջրաթավւեր, ջրթողներ ևն) բաց թողնելու դեպքում: Հ. թ–ի տեսությունը դիտարկվում է հիդրավփկայում:
ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ ԿԱՐԳԱՎՈՐԻՉ, կար– գավորիչ, որտեղ կողմնակի աղբյուրից մատուցվող հեղուկի ճնշման էներգիան ներգործում է կարգավորող օրգանի վրա: Հ. կ–ները սովորաբար իրականացնում են միայն կարգավորման ինտեգրալ, համա– չափ և ինտեգրալ–համաչափ օրենքները: Որպես Հ. կ–ի ընկալող (զգայուն) տարր ծառայում են մեմբրանային, սիլֆոնային և այլ սարքեր, որոնք չաՓվող մեծությու– նը փոխակերպում են համաչափ ճիգի (սակավ՝ տեղաշարժման): Հ. կ–ներում ամենից հաճախ կիրառում են երկկողմ գործողության հիդրոգլանների հիման վրա պատրաստված հիդրավլիկական գոր– ծադիր մեխանիզմներ: Համեմատաբար պարզ Հ. կ–ներում օգտագործում են միա– կողմ գործողության մեմբրանային գոր– ծադիր մեխանիզմներ: Հ. կ–ի առավելու– թյուններն են՝ հուսալիությունը, կառուց– վածքի և սպասարկման պարզությունը, փոքր զանգվածն ու արտաքին չաՓերը: Հիմնական թերությունը աշխատանքային հեղուկի կորստի անընդհատ վերահսկման անհրաժեշտությունն է:
ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ ՀԱՐՎԱԾ, հեղուկում ճնշման կտրուկ բարձրացում՝ խողովակա– շարում հոսքի արագության հանկարծակի Փոփոխման (օրինակ, խողովակաշարի արագ պատնեշման) դեպքում: Հ. հ. հե– ղուկի առաձգական դեֆորմացիաների առաջացման և խողովակի երկարությամբ դրանց տարածման բարդ պրոցես է: Հ. հ. կարող է վթարի պատճառ դառնալ, ուստի խողովակաշարում տեղադրում են ապա– հովիչ սարքեր (հավասարիչ ռեզերվուար– ներ, օդային թասակներ, վենտիլներ):
ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ ՄԱՄԼԻՉ, նյութերը ճնշմամբ մշակելու ստատիկ գործողու– թյան մեքենա, որի էներգակիրը 20– 45 ՄՊա (200–450 կգ/սմ2) ճնշման տակ գտնվող հեղուկն է: Առաջին անգամ օգ– տագործվել է XVIII դ. վերջին–XIX դ. սկզբին: Հ. մ–ով կատարում են կռում, դրոշմում, մամլում և դարբնոցա՜մամլի– չային արտադրության այլ գործողություն– ներ: Օգտագործում են նաև տաշեղի բրի– կետացման և նյութերի խտացման համար:
ՀԻԴՐԱՎԼԻԿԱԿԱՆ ՇԱՌԱՎԻՂ, հեղուկի հոսքի լայնական հատվածքի հիդրավլի– կական բնութագիր, որն արտահայտվում է այդ հատվածքի մակերեսի և նրա, այս– պես կոչված, թրջված պարագծի (պարա– գծի այն մասը, որով հոսքը հպվում է պատերին) հարաբերությամբ: Հ. շ–ի մե– ծությունը կախված է հունի լայնական
