Հ. ց. և գետային ցանց հասկացություն– ները նույնացվում են: Հ. ց. բնութագըր– վում է գետային ցանցի խտության, լճա– շատության և ճահճացման գործակիցնե– րով (լճերի մակերեսների կամ ճահիճների մակերևույթների հարաբերությունը տա– րածքի մակերեսին՝ արտահայտված % -նե– րով): Հ. ց–ի կառուցվածքը (խտությունը, լճաշատությունը, ճահճացումը) պայմա– նավորված է ֆիգիկա–աշխարհագրական պայմանների ամբողջ համալիրով և հատ– կապես կլիմայով, ռելիեֆով, տեղանքի երկրաբանական կառուցվածքով:
ՀԻԴՐՈԴԻՆԱՄԻԿԱ (< հիորո… և դի– նամիկա), հիդրոմեխանիկայի բաժին, որն ուսումնասիրում է անսեղմելի հեղուկ– ների շարժումը և այդ հեղուկների փո– խազդեցությունը պինդ մարմինների հետ: Հ–ի մեթոդներով կարելի է հետազոտել նաև գազերի շարժումը, եթե այդ շարժման արագությունը զգալի չաՓով փոքր է դի– տարկվող գազում ձայնի արագությունից: Եթե գազի շարժման արագությունը մոտ է ձայնի արագությանը կամ գերազանցում է այն, Հ–ի մեթոդները կիրառելի չեն: Գա– զի այդպիսի շարժումը հետազոտում է գազային դինամիկան: Հ–ի տեսակետից հեղուկի կարևոր հատկություններն են. շարժունությունը կամ հոսունությունը, որն արտահայտվում է սահքի դեֆորմացիայի նկատմամբ հեղուկի փոքր դիմադրու– թյամբ, և անընդհատությունը: Հ–ում դի– տարկվում է կամ հեղուկի առանձին մաս– նիկների շարժումը ժամանակի ընթացքում (Լագրանժի եղանակ), կամ արագություն– ների դաշտը շարժվող հեղուկով լցված տարածության մեջ (էյլերի եղանակ): Հ–ի հիմնական խնդիրը տրված արտաքին ուժե– րի, սկզբնական և եզրային պայմանների առկայությամբ մասնիկների շարժման օրենքը և ներքին ուժերը որոշելն է: Այս խնդրի լուծումն ստացվում է հետևյալ դի– ֆերենցիալ հավասարումների ինտեգրու– մով. dV* -> dP* լ ծՀ լ ծՀ ՝ "dt~=p ~ա՜+-!r+~te՜ ^£-+pdivv =0, at pA(tJ4 -Ii)= pFV+div( pT) – Ipq, որտեղ p-ն միջավայրի խտությունն է, v-ն՝ մասնիկի արագության վեկտորը, F-ը՝ միավոր զանգվածի վրա ազդող ար– տաքին զանգվածային ուժը, Px, Py, Pz-ը՝ ox, oy, oz առանցքներին ուղղահայաց հարթակների վրա ազդող լարվածության վեկտորները, Ս–ն՝ միավոր զանգվածի ներքին էներգիան, q-ն՝ ջերմության տե– սակարար հոսքը, I-ն՝ ջերմության մեխա– նիկական համարժեքը: Առաջին հավասա– րումը հեղուկի շարժման դիֆերենցիալ հավասարումն է, երկրորդը՝ անխզեփու– թյան հավասարումը, երրորդը՝ էներգիա– յի հոսքի հավասարումը: Հ–ի ընդհանուր հավասարումների լուծումը չափազանց բարդ է, այդ պատճառով խնդիրները պար– զեցնում են, անտեսելով հավասարումնե– րի այն անդամները, որոնց մեջ մտնող պարամետրերի դերը աննշան է տվյալ պայմաններում: իդեալական հեղուկի Հ–ում առավել կարևոր նշանակություն ունի Բեռնոււիի հավասարումը: Մածուցիկ հեղուկի Հ–ի հիմնական հա– վասարումների լուծումը հնարավոր է միայն սահմանային դեպքերում (մեծ և փոքր մածուցիկության հեղուկների հա– մար): Փոքր մածուցիկության հեղուկների հոսքի խնդիրները կարևոր են տեխ. մի շարք հարցերի լուծման համար: Այդ դեպքում Հ–ի հավասարումները կարելի է պարզեցնել, առանձնացնելով շրջահոս– վող մարմնին հարող հեղուկի շերտ, որի մածուցիկությունն անտեսել չի կարելի: Այդ շերտը կոչվում է սահմանային շերտ, և դրանից դուրս հեղուկը կարող է դիտվել որպես իդեալական: Հ–ի իմացությունը կարևոր է նավերի և ինքնաթիռների նա– խագծման, խողովակաշարերի, պոմպերի և հիդրոտուրբինների հաշվարկի, ծովա– յին հոսանքների ուսումնասիրության, ինչ– պես նաև գրունտմւյին ջրերի և ստորգետ– նյա հանքավայրերում նավթի զտման համար ևն: Գ. բաբաշանյան
ՀԻԴՐՈԴԻՆԱՄԻԿԱԿԱՆ ԴԻՄԱԴՐՈՒ–
ԹՅՈՒՆ, հեղուկով շրջահոսվող մարմնի շարժմանը դիմադրող ուժ: Հ. դ. մարմնի վրա ազդող բոլոր ուժերի գլխավոր վեկ– տորի պրոյեկցիան է շարժման ոլղղու– V2 թյան վրա: Որոշվում է X= Cxp -y- • Տ բա– նաձևով, որտեղ p-ն միջավայրի խտու– թյունն է, v-ն՝ արագությունը, Տ–ը՝ տվյալ մարմնին բնորոշ մակերեսը; C* չափա– զուրկ գործակիցը կախված է մարմնի ձևից, շարժման ուղղության նկատմամբ Դիրքից ն նմանության թվերից: Շարժվող մարմնի մակերևույթի յուրաքանչյուր տար– րի վրա հեղուկի ազդող ուժը կարելի է բաժանել նորմալ և շոշափող բաղադրիչ– ների, այսինքն՝ ճնշման և շփման ուժերի: ճնշման ուժերի գումարի պրոյեկցիան շարժման ուղղության վրա կտա ճնշման Հ. դ., իսկ շփման ուժերի գումարի պրո– յեկցիան շարժման ուղղության վրա՝ շըփ– ման Հ. դ.: Կամայական հատվածք ունե– ցող խողովակում հեղուկի հաստատված շարժման ժամանակ խողովակի միավոր երկարության Հ. դ. որոշվում է AP= 1 .pv2^- = At2dt- բանաձևով, որտեղ 1-ը դիտարկվող հատվածի երկարությունն է, d-ն՝ տրամագիծը, v2^-^ հեղուկի մի– ջին ելքային արագությունը, A-ն՝ դիմա– դրության չափազուրկ գործակիցը, որի արժեքը կախված է խողովակի հատված– քից և շարժման ռեժիմից (լամինար, տուր– բուլենտ): Հարթ շրջանային խողովակում հեղուկի լամինար շարժման դեպքում 64 X– ,tտուրբուլենտի դեպքում X= 0,3164 ,t„tct^ w = ^e0 25 , որտեղ Re-ն Ռեյնոլդսի թի– վըն է: խողովակաշարերում հեղուկի շարժման ժամանակ խողովակների չա– փերի թռիչքաձև փոփոխությունների հե– տևանքով առաջանում է, այսպես կոչված, տեղական դիմադրություն, որը որոշվում V2 է Ap= £p – բանաձևով: Այստեղ £–ն տե– ղական դիմադրության գործակիցն է տըր– ված հատույթում: Հ. դ–յան ճշգրիտ որո– շումը կարևոր է զանազան կառույցների, սարքավորումների և ապարատների նա– խագծման և կառուցման համար: գ. բաբա շան յան
ՀԻԴՐՈԴԻՆԱՄԻԿԱԿԱՆ ՓՈՒԱՆՏՈՒՄ, էներգիան տանող անվից տարվողին փո– խանցող մեխանիզմ. Փոխանցումը կա– տարվում է շրջապտույտ կատարող աշխա– տանքային հեղուկի արագությամբ պայ– մանավորված ճնշման հաշվին: Հ. փ. բաղ– կացած է կենտրոնախույս պոմպից և հիդ– րոտուրբինից, որոնք մոտեցված են այն– պես, որ նրանց անիվները կազմում են աշխատանքային հեղուկով լցվող տորաձև խոռոչ: Ըստ կոնստրուկցիայի ստորաբա– ժանվում են հիդրոկցորդիչների և հիդրո– տրանսֆորմատորների: Որպես ավտո– մատ գործող անաստիճանային Փոխան– ցում Հ. փ. լայնորեն կիրառվում է ավտո– մոբիլների Փոխհաղորդակներում, ջեր– մաքարշերում, նավերի ուժային տեղա– կայանքներում, ՋԷԿ–երի սնող պոմպերի և ծխաքարշերի հաղորդակներում:
ՀԻԴՐՈԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ԱՎԱԶԱՆ, իջ– վածք, որ գտնվում է բարձրացած խոշոր ծալքաբեկորների կամ լեռների միջև և կազմված է ջուր պարունակող տարահա– սակ շերտավոր ապարներից: Հ. ա–ի օրի– նակ են Դնեպրա–դոնեցկյան, Մերձկաս– պյան իջվածքները: Հ. ա–ներն ընդգըր– կում են ոչ միայն արտեզյան, այլ նաև գրունտային ավազանները, ավելի լայն տերմին է, քան արտեզյան ավազանը:
ՀԻԴՐՈԵՐԿՐԱԲԱՆԱԿԱՆ ՀԱՆՈՒՅԹ, դաշտային հետազոտությունների համա– լիր, որ կատարվում է հիդրոերկրաբանա– կան քարտեզների կազմման և տարածքի ընդհանուր հիդրոերկրաբանական պայ– մանների գնահատման նպատակով: Հ. հ–ի ընթացքում ուսումնասիրվում են ջրաբեր հորիզոնները կազմող ապարները, հա– մալիրները և զոնաները, նրանց ծծանց– ման հատկանիշները, ստորերկրյա շրերի ճնշման մեծությունը, տիպերը, որակը և ռեժիմը: Բնութագրվում են հիմնական հիդ– րոերկրաբանական պարամետրերի ար– ժեքները, գնահատվում երկրաբանական, գեոմորֆոլոգիական, հիդրոլոգիական, կլիմայական և այլ գործոններ, որոնք ազ– դում են ստորերկրյա ջրերի սնման և ձևա– վորման վրա: Հ. հ–ի խնդիրները փոխ– վում են՝ կախված նրա մասշտաբից և նպատակներից: Փոքր մասշտաբի Հ. հ. (1:1000000–1:500000) կատարվում է հիդրոերկրաբան*”1;՝՜^ տեսակետից թույլ ուսումնասիրված շրջաններում ակնարկա– յին հիդրոերկրաբանական քարտեզներ կազմելու համար, ապարների ջրատարու– թյան և ստորերկրյա ջրերի որակի ընդ– հանուր գնահատման նպատակով: Միջին մասշտաբի Հ. հ–ի (1:200000–1:100000) դեպքում կազմվում են պետական (ընդ– հանուր) հիդրոերկրաբանական քարտեզ– ներ, ուսումնասիրվում ապարների ջրա– բերությունը, ստորերկրյա ջրերի որակը և ռեժիմը, ստորերկրյա և մակերեսային ջրերի գործունեության հետ կապված երկ– րաբանական երևույթները: խոշոր մասշ– տաբի Հ. հ. (1:50000 և ավելի խոշոր) կա– տարվում է տեխ. և բանվորական նախա–
