նական գործողությունները միաժամանակ
արտահայաեն նան որոշ երկրաչափական
ձևափոխություններ բազմաչաՓ տարա–
ծությունում (ինչպես կոմպլեքս թվերը
հարթության մեջ) կամ քանակապես նկա–
րագրեն ինչ–որ ֆիզիկական օրենքներ:
Հ. թ. կառուցելու փորձերից պարզվեց, որ
հնարավոր չէ երեք և ավելի չաՓանի տա–
րածությունում կառուցել թվերի այնպիսի
համակարգ, որտեղ հանրահաշվական
գործողությունները պահպանեն իրական
կամ կոմպլեքս թվերի գումարման և բազ–
մապատկման բոլոր հատկությունները:
XIX դ. վերջին Հ. թ–ի տեսությունը կրկին
ընդհանրացվեց՝ անվանվելով կամայա–
կան դաշտի վրա վերջավոր չաՓանի հան–
րահաշիվների տեսություն: Հ. թ–ի տեսու–
թյան արդի ընդհանրացումներից կարելի է
առանձնացնել արթինյան, նյոթերյան տե–
սությունները:
Կամայական բազմության տարրը կոչ–
վում է հիպերկոմպլեքս թիվ միմիայն այն
դեպքում, եթե այդ տարրը իրական գործա–
կիցներով բազմանդամի արմատ է: Սահ–
մանմանը բավարարող տարրերը կարեփ է
ներկայացնել վերջավոր չափանի քառա–
կուսի մատրիցներով, (a+Pi) կոմպլեքս
թիվը ներկայացվում է ^tմաարի–
ցով, իսկ վերջավոր չաՓանի կամայա–
կան մատրից իր նվազագույն բազմանդա–
մի արմատն է և բավարարում է սահման–
մանը: Այսպիսով, բոլոր Հ. թ–ի բազմու–
թյունն ունի կոնտինուում հզորություն և համընկնում է իրական թվերի դաշտի վրա
բոլոր վերջավոր չափանի քառակուսի
մատրիցների բազմության հետ: Հ. թ–ի
կարևոր համակարգ են կազմում քվա–
ւոերնիոնները:
Գրկ. ,S»iexo6coH H., TeopHH Ko^eq,
nep. c ama., M.–JI., 1947; JlaMdeic H.*
Kojibi^a h MOflyjra, nep. c anrji., M., 1971.
ՀԻՊ&ՐՁՍՅն (< հիպեր… U ձայն),
109-ից մինչև 1012–1013 hg հաճախակա–
նության առաձգական ափքներ (դրանց
սպեկտրի բարձրահաճախային մասը):
Ֆիզիկական բնույթով Հ. ոչնչով չի տար–
բերվում ուչարաձայնից, սակայն բարձր
հաճախականության շնորհիվ Հ–ի Փոխազ–
դեցությունը միջավայրի քվազիմասնիկ–
ների (էլեկտրոն, ֆոնռն, մագնոն են) հետ
շատ ավելի էական է, քան ուլտրաձայ–
նինը:
ՀԻՊէՐՄԻՃՈհԿ (< հիպեր… և միջուկ),
հիպերֆրագմենտ, անկայուն
ատոմային միջուկ, որ նուկւոններից բացի
պարունակում է նաև հիպերոններ: Հայտ–
նաբերել են (1952) լեհ ֆիզիկոսներ Մ. Դա–
նիշը (M. Danysz) և Ե. Պնևսկին (J. Pnie-
wski): Բոլոր հայտնի Հ–ներն ունեն մեկ
կամ, հազվադեպ, երկու ճ°-հիպերոն: Հ.
նշանակվում է համապատասխան քիմ.
տարրի սիմվոլով, որի ներքևի ձախ կող–
մում գրվում է հիպերոնի նշանը, օրինակ,
AHe5 (պարունակում է 1A°), aaBc10 (պա–
րունակում է 2 A°) ևն: Հ–ներն առաջա–
նում են բարձր էներգիայի մասնիկների
և միջուկների Փոխազդեցության ժամա–
նակ: Հ–ի կյանքի տևողությունը որոշվում
է A0-hիպերnնի կյանքի տևողությամբ
(~10-*° վրկ):
Կ. Իսպիրյան
ք
•Տ «
5 Հ*
£3
VS
i
B
%
IS
oi b
Կյանքի տևողու–
թյունը,#^
Իզոտոպ
սպին, I
Cl
4a
A
9
&
a".
11
o
Sc
CO
Տրոհման հիմնական
սխեմաները
Օ
A
1115,6
2,58.10–*o
0
1/2
-1
p +Jt n+Jt°
2+
1189,4
O^-IO-1®
1
1/2
–1
p + rt°t n+ji+
s°
1192,5
< 10–:14
1
1/2
-1
A°+v
z~
1197,3
1,48.10–10
1
1/2
-1
n+ji–
շ°
1314,7
2,96.10–10
1/2
1/2
-2
A°+Jt°
E ՚
1321,3
1,65.10–10
1/2
1/2
–2
A° + ji–
Օ–
1672,4
1,3.10–10
0
3/2
–3
E°+Jt,–S–+ji°,A°+K~
ՀԻՊԷՐՈՆՆԷՐ (< հիպեր…), անկայուն տարրական մասնիկներ, որոնց զանգվածը մեծ է նուկլոնի զանգվածից: Հայտնաբե– րել են անգլիացի ֆիզիկոսներ դ. Ռոչես– տերը (Rochester G. D.) և Կ. Բատլերը (Butler C, C.) 1947-ին, տիեզերական ճա– ռագայթներում: Հ. օժտված են բարիոնա– յին լիցքով և տարօրինակությամբ, ծնվում են ուժեղ, էլեկտրամագնիսական ե, հազ– վադեպ, թույլ փոխազդեցություններում, սակայն տրոհվում են հիմնականում թույլ Փոխազդեցությամբ: Հ–ի հիմնական բնու– թագրերը բերված են աղյուսակում: Գրկ. տես Տարրական մասնիկներ հոդվածի գրականությունը:
ՀԻՊԵՐՊԼԱ&ԻԱ (< հիպեր… և հուն. jtXdaig – ստեղծում, գոյացում), հյուս– վածքների և օրգանների կառուցվածքա– յին տարրերի թվի ավելացում: Մարդկանց և կենդանիների մոտ Հ–ի հիմքում ընկած է բջիջների ինտենսիվ բազմացումը և նոր կառուցվածքների առաջացումը: Նկատ– վում է հյուսվածքների ախտաբանական գերաճումների (քրոնիկական պրոդուկ– տիվ բորբոքում, ուռուցք), ռեգեներացիա– յի և հիպերտրոֆիայի դեպքերում: Հա– ճախ կրում է կոմպենսատոր բնույթ:
ՀԻՊԵՐՍԹԵՆ (< հիպեր… և crd6vog – ուժ, ամրություն), միներալ պիրոքսենների խմբից: Քիմ. կազմը՝ (Fe, Mg)a [Si2 0«j: Պարունակում է ավելի քան 14% FeO: Բյու– րեղագիտական համակարգը ռոմբային է, բյուրեղները՝ պրիզմաձե: Դույնը՝ կանաչ, գորշ սե: Կարծրությունը՝ 5–6, խտությա– նը՝ 3300–3500 կգ/մ3: Հիմքային մագմա– տիկ ապարների ապար կազմող միներալ է:
ՀԻՊԵՐՏՈՆԻԱ (< հիպեր… և հուն, էձ– vog – լարում), օրգանների U հյուսվածք– ների լարվածության (տոնուսի) բարձրա– ցում: Հաճախ «Հ> տերմինով նշում են արյան ճնշման բարձրացումը, որը հիպեր– տոնիկ հիվանդության և երիկամաբորբի հիմնական ախտանշանն Է:
ՀԻՊԵՐՏՈՆԻԿ ՀԻՎԱՆԴՈՒԹՅՈՒՆ, սիրա– անոթային համակարգի հիվանդություն, որը հիմնականում արտահայտվում է զար– կերակային արյան ճնշման բարձրաց– մամբ: Առաջանում է գլխուղեղի անոթա– շարժ բարձրագույն կենտրոնների զար– կերակային ճնշումը կարգավորող ֆունկ– ցիայի խանգարումից: Մյուս պատճառնե– րից (երիկամաբորբ, խոշոր անոթների ախտահարումներ են) զարգացած զարկե– րակային ճնշման բարձրացումները կոչ– վում ենախտանշանային հի– պերտոնիա: Որպես ինքնուրույն հի– վանդություն առաջինը նկարագրել է Դ. Ֆ. Լանգը, 1922-ին: Հետագայում այն զար– գացրել են նրա աշակերտները* հատկա– պես Ա. Լ. Մյասնիկովը և իր դպրոցի ներկայացուցիչները: Հ. հ–յան սկզբնապատճառը համարվում է Էմոցիոնալ և մտավոր երկարատև գեր– լարվածությունը, որի հետևանքով առա– ջացող նևրոզը ոչ բոլոր դեպքերում է հան– գեցնում Հ. հ–յան: Ավելին, այն կարոդ Է պատճառ դառնալ նաև զարկերակային արյան ճնշման իջեցման և նույնիսկ այլ օրգանների (օրինակ՝ ստամոքսի և 12- մատնյա աղիքի խոցային) հիվանդության: Այսպիսով* նյարդային համակարգի գեր– լարումից խանգարվում են միայն ներքին օրգանների և արյան անոթների ֆունկ– ցիաները, իսկ Հ. հ–յան զարգացումը պայ– մանավորված է նաև լրացուցիչ գործոննե– րի առկայությամբ: Հ. հ–յան դեպքում անո– թաշարժ բարձրագույն կենտրոնների ֆունկցիայի խանգարումից գրգռվում Է սիմպաթիկ նյարդային համակարգը, որն իր հերթին նպաստում է ինչպես մանր զարկերակների (արաերիոլների) նեղաց– մանը (սպազմ), այնպես էլ օրգանիզմում կենսաբանական մի շարք նյութերի ավե– լացմանը, որոնք նույնպես ունեն ճնշումը բարձրացնող (պրնսոր) ազդեցություն: Հ. հ–յան կայունացմանը նպաստում Է նաե երիկամներում տեղակայված կծի– կտմերձ (յուքաոագլոմերուլյար) համա– լիրը, որը երիկամի անոթների սպազմին պատասխանում է ռենին ֆերմենտի ար– տադրությամբ: Վերջինս իր հերթին քայ– քայելով արյան սպիտակուցներից aa գլո– բուլինը, այն վեր է ածում ուժեղ անոթա– սեղմիչ նյութի՝ անգիոաենզին 11-ի: Հ. հ–յան սկզբնական շրջանում զարկե– րակային արյան ճնշման բարձրացումն իր հերթին ակտիվացնում է ճնշումն իջեց– նռդ նյարդային և հումորալ մեխանիզմնե– րը, որի հետևանքով ստեղծվում է զարկե– րակային արյան ճնշման նորմալացման լարված հավասարակշռություն: Վերջինս հեշտությամբ խախտվում է նույնիսկ թույլ ազդակներից, առաջացնելով առողջ օր– գանիզմին ոչ բնորոշ զարկերակային ճնշման մեծ տատանումներ: ճնշումն իջեց– նող մեխանիզմների ռեակցիան աստիճա– նաբար թուլանում Է, իսկ այն բարձրաց– նող պրոցեսները խորանում են, ճնշումը դառնում է ավելի բարձր ու կայուն: Հ. հ. տարածված հիվանդությունների թվին է պատկանում: Առողջապահության
