F. M., Volcanoes: in History, in Theory, in Eruption, [Austin], 1962.
ՀՐԱԴԱՏՈՒԹՅՈՒՆ, ինկվիզիցիայի դա– տավճռի արձակումը և իրականացումը, գլխավորապես, դատապարտյալների հրա– պարակային ողջակիզումը խարույկի վրա: Տ. հանդես է եկել ինկվիզիցիայի հետ (XIII դ.), տարածում է գտել XV դ. վերջից: Վերջին Տ. տեղի է ունեցել 1826-ին, Վա– լենսիայում: Իսպանիայում 1481 – 1808-ին հրադաավել է մոտ 35 հզ. մարդ: ՀՐԱ&ԴԱՆ (Զանգ ու, ուրարտ.՝ Իլ– դարունի), գետ Հայկական ՍՍՀ–ում, Արաքսի ձախ վտակը: Երկարությունը 141 կմ է, ավազանը՝ 2560 կմ2 (առանց Սևանա լճի): Սկիզբ է առնում Սևանա լճից, հոսում է հս–արլ–ից հվ–արմ.: Վերին հո– սանքում առաջացնում է գալարներ, կան դարավանդներ, հովիտն ունի 10–11 կմ լայնություն, տեղ–տեղ ճահճապատ է: Մի– ջին հոսանքում՝ Աթարբեկյանից մինչև Երևանի հվ. մասը հոսում է նեղ ու խոր (120–150 մ) կիրճով և հերթափոխվում V-աձև ձորերով ու գոգավորություններով: Կան դարավանդներ (3–4), սողանքներ, կիրճի ուղղաձիգ լանջերին՝ բազալտա– յին սյունաձև գոյացումներ (Արզնի, Երե– վան), հովտում՝ Աթարբեկյան, Հրազդան, Արզնի բնակավայրերի մոտ, աղբյուրներ (օգտագործվում են Երևանի ջրամատակա– րարման համար), հանքային ջրեր (Արզնի, Բջնի): Մտորին հոսանքում՝ սկսած Կար– միր բլուրից, հովիտն աստիճանաբար լայ– նանում է, գետը դուրս է գալիս Արարատ– Տրազդան գետը «Հաղթանակ» կամրջի մոտ յան դաշտ և ծովի մակարդակից 820 մ բարձրության վրա թափվում Արաքսի մեջ: Գետի ընդհանուր անկումը մոտ 1100 մ է, ավազանի գետային ցանցի միջին խտու– թյունը՝ 1 կմ2 վրա 0,49 կմ: Գետի համա– կարգում կա 340 գետակ, որից 25-ը ունեն 10 կմ–ւգ ավելի երկարություն (3-ը՝ մինչև 50 կմ): Կարևոր վտակներն են Մարմարի– կը, Ծաղկաձորը, Արայի գետը, Գետառը: Բնական պայմաններում Հ–ի սնումը հիմ– նականում (62,5%) ստորերկրյա է, հոր– դացումը՝ գարնանային՝ ամռան և աշնան վարարումներով: Ջրի տարեկան միջին ծախսը 22,6 մ3/վրկ է, առավելագույնը՝ 138 d3/ՎրԿ» նվազագույնը՝ 9 մ3/վրկ, տարեկան հոսքը՝ 712 մլն մ3 (Մասիս): Հ. Աովետական Հայաստանի ժողտնտե– սության համար բացառիկ նշանակություն ունի Աևան–Հրազդան էներգետիկ–ոռո– գիչ համալիրի ստեղծմամբ (տես Սևան– Հրազդան կասկադ): Գետի վրա կառուց– վել են Սևանի, Աթարբեկյանի, Գյումուշի, Արզնիի, Քանաքեռի, Երևանի ՀԷԿ–երը, Արզնի–Շամիրամի, Նորքի, Ստոյփն Հրազդանի, էջմիածնի ոռոգման համա– կարգերը, Երևանյան չիճը: Զորում ստեղծ– վել է աշխատավորների հանգստի գոտի: Հ–ի ջրային ռեժիմն այժմ ամբողջովին կարգավորված է: Ակունքից մինչև Քանա– քեռի ՀԷԿ գետը թունելավորված և ջրանց– քավորված է: Մևանա լճի մակարդակի հե– տագա իջեցումը կանխելու նպատակով այլ միջոցառումների հետ դադարեցվելու է Մևանա լճից էներգետիկ նպատակներով ջրի բացթողումը: Նախատեսվում է Հ–ի նոր ջրամբարի շինարարությունը: Հ–ի ափերին են Մևան, Հրազդան, Չա– րենցավան, Աբովյան, Երևան քաղաքնե– րը, Լուսակերտ քտա–ն, Արզնի առողջա– րանը: Հ–ի վրա կառուցված բազմաթիվ կամուրջներից հնագույնը «Կարմիր կա– մուրջն» է (1679, Երևան): Հ–ի ափերը բնակեցվել են սկսած հին քարի դարից (Արզնի, Երևանյան քարայրեր ևն): Ուրարտական ժամանակներում և միջնա– դարում Հ–ից հանվել է մի քանի ջրանցք՝ Ռուսայի (թունելով), Գալմայի, Մամռի, Աբուհայաթի ևն, ավւերին կառուցվել են Ուրարտական Թեյշեբաինի (Կարմիր բլուր) և Պա հլա վունիների ամրոցները, Մ. Աստվածածին եկեղեցիև (XI դ., Բջնի): Հ. գեղարվեստական մարմնավորում է ստացել Ի*. Աբովյանի, Ղ. Ալիշանի և ուրիշների ստեղծագործություններում: 9*. Աբրահամյան. ՀՈԱ&ԴԱՆ (մինչև 1959-ը՝ Ներքին Ա խ տ ա), քաղաք (1959-ից) Հայկակաև ԱՄՀ–ում, համանուն շրջանի վարչական կենտրոնը: 1962-ից՝ հանրապետական են– թակայության քաղաք: Խճուղային հան– գույց է (Երևան–Մևան միութենական մայրուղի և տեղական նշանակության խճուղիներ), երկաթուղային կայարան («Հրազդան»)՝ Երևան–Աևան երկաթու– ղու վրա: Հեռավորությունը Երևանից 50 կմ է: 1960–70-ին քաղաքի շրջագծի մեջ են մտել Մաքրավան, Աթարբեկյան, Ջրառատ և Կաքավաձոր գյուղերը: Հ. գտնվում է համանուն գետի վերին հոսան– քի ձախ աՓին, 1740 մ միջին բարձրության վրա՝ զառիթափ լանջերով և Փոքրիկ հարթ տեղամասերով տեղանքում: Քաղաքի սահ– մաններում, գետի վրա, ստեղծվել է Գյու– մուշի ՀԷԿ–ի կանոնավորիչ արհեստական լիճը: Շրջակայքում կան երկաթի պաշար– ներ: 1969-ին Հ. ուներ 23 հզ., 1976-ին՝ 40036 բնակիչ: Բնակչության մեծ աճը կապված է արդյունաբերության բուռն զարգացման հետ: Քաղաքի հին բնակիչ– ները եկել ենՄակուից, Մալմաստից, Մա– սունից, Կարսից: Աովետական շրջանում Հ–ում բնակություն են հաստատել ՀԱՄՀ մյուս շրջաններից, հարևաև հանրապե– տություններից և սփյուռքից եկած բազ– Հրազդան քաղաքի նորակառույց կենտրոնը ՝Տրազդանի ՊՇԷԿ–ը մաթիվ ընտանիքներ: Բնակիչների հիմնա– կան մասը հայեր են: Բնակվում են նաև ռուսներ, ուկրաինացիներ և այլք: Նախասովետական շրջանում Հ–ում արդ. ձեռնարկություն չի եղել: Այժմ այն հանրապետության արդ. կարևոր կենտ– րոններից է, էներգետիկ մեծ հանգույց: Արդ. խոշոր ձեռնարկությունը Պետական շրջանային էլեկտրակայանն է (ՊՇԷԿ), որը տալիս է հանրապետությունում ար– տադրվող էլեկտրաէներգիայի ավելի քաև կեսը: Ուևի 1100 հզ. կվա հզորություն և միացած է Անդրկովկասյան էներգահամա– կարգին: 1978-ին արտադրվել է 5346 մլն կվա. ժ էլեկտրաէներգիա: Արտադրված էլեկտրաէներգիան ՊՇԷԿ–ը մատակարա– րում է հանրապետության քաղաքներին և արդ. կենտրոնևերին: ՊՇԷԿ–ում արտա– դրվող ջերմային էներգիան մասամբ օգ– տագործվում է նաև գյուղատնտեսության մեջ: խոշոր ձեռնարկություններից է 1970-ին շարք մտած ցեմենտի գործարա– նը (տարեկան արտադրանքը՝ 1153 հզ. ա): Գործում են խոշոր պանելային տնաշինա– կան (թողարկում է 584 տեսակ երկաթբե– տոնե կառուցվածք), կաթի (տարեկան ար– տադրանքի արժեքը՝ 1753 հզ. ռ.), հացի գործարանները, Երևանի «Տրիկոտաժ» և «Պլաստիկ» արտադրական միավորումնե– րի մասնաճյուղերը, պտղային գինիների և ոչ ոգելից խմիչքևերի ու կենցաղսպա– սարկման կոմբինատները, սառնարանա– յին համալիրը (12,5 հզ. ա տարողությամբ) ևն: Քաղաքի կառուցապատման և արդ. շիևարարության աշխատանքևերև իրա– կանացնում են «Հրազդանշին» տրեստը, «Հայէլեկտրամոնտաժի», «Հայարդմոն– տաժի», «Սանտեխմոնտաժի», ճանապարհ– ների շահագործման, գազի շինարարական վարչությունները և այլ կազմակերպու– թյուններ: Ներքաղաքային տրանսպորտը ավտոբուսն է: Առաջիկայում նախատես– վում է տրանսպորտի այլ միջոցների օգ– տագործում: Քաղաքի արդ., շինարարա– կան, տրանսպորտի և այլ հիմնարկ–ձեռ– նարկություններում աշխատում են բարձ– րագույն և միջնակարգ մասնագիտական կրթությամբ 2500 մասնագետ (900 ինժե–
