մարքսիսin-լենինյանների վաոահությունն ու հովանավորությունը: Սոցիալիստական Հ.: Կ. Մարքսը և Ֆ. էնգելսը, պատմական հե– ղաշրջում կատարելով հասարակագիտու– թյան մեջ, առաջ քաշեցին Հ–ի նոր ըմբըռ– նում, որն էապես առնչվում է կոմունիզմի իդեալի հետ: Իսկական ազատության և հավասարության նվաճումը, մարդու հա– մակողմանի զարգացման և իսկական մարդասիրության ձեռքբերումը նրանք կապեցին կապիտալիզմի խորտակման պատմական անխուսափելիության, մար– դու կողմից մարդու շահագործման վերաց– ման, դասակարգային, ազգային և հասա– րակական բոլոր տեսակի անհավասարու– թյունների վերացման հետ: Կոմունիզմը Մարքսը գնահատել է որպես «իրական Հ.», որպես հասարակարգ, որի նպատակը մարդն է, նրա երջանկությունը, նրա ֆի– զիկական և հոգևոր ներդաշնակ զարգա– ցումը, բարձր բարոյական գիտակցու– թյունը: Մարքսի և էնգելսի առաջ քաշած և Լենինի զարգացրած Հ–ին բնորոշ է սկզբունքորեն նոր բովանդակություն և նրա իրականացման ուղիների նոր ըմբըռ– նում: Եթե մարդու էությունը վերջին հաշ– վով որոշվում է հասարակական հարաբե– րությունների ամբողջությամբ, հետևա– բար խնդիրն այն է, որ վերափոխվեն այդ հարաբերությունները և դարձվեն իրոք հումանիստական, իրոք մարդկային: Այս իմաստով Հ. ընդհանուր ոչինչ չունի իմ– պերիալիզմի գաղափարախոսների և ռևի– զոնիստների քարոզած վերացական մար– դասիրության հետ: Առաջ քաշելով մար– դու աշխատանքի իրավունքը և ապահովե– լով այն՝ սոցիալիստական Հ. հանդես է գալիս ընդդեմ նրա ստրկացման ու նվաս– տացման բոլոր ձևերի: Սոցիալիստական հեղափոխության հաղ– թանակը Ռուսաստանում և այլ երկրնե– րում հիմնովին հաստատեց մարքս–լե– նինյան ուսմունքը մարդու մասին: Պրակ– տիկան հաստատեց մարքսիգմ–լենինիզմի դասականների այն միտքը, որ առհասա– րակ մարդու ազատագրությունը սերտորեն կապված է արդի հասարակական առա– ջավոր ուժի՝ բանվոր դասակարգի ազա– տագրության հետ, կոմունիստական կու– սակցության ղեկավար դերի հաստատման հետ: «Սոցիալիզմը ռեալ հումանիզմի հա– սարակարգ է: Նրա գլխավոր արժեքը աշխատավոր մարդն է: Ամեն ինչ մարդու բարօրության համար, հանուն մարդու՝ այդպիսին է նոր, սոցիալիստական ապրե– լակերպի խոշորագույն իմաստը» (ՍՄԿԿ Կենտկոմի 1977 թվականի հունվարի 31-ի որոշումը «Հոկտեմբերյան սոցիալիստա– կան մեծ հեղափոխության 60-րդ տարե– դարձի մասին», 1977, էջ 22): Մոցիալիզմը բերում է անհատի իսկական ազատու– թյուն: Զարգացած սոցիալիզմի սահմա– նադրությունն արտահայտում է մարդու համակողմանի զարգացման, անհատի իրական երջանկության, բարեկեցության, ազատության իդեալը: Հ–ով ներծծված է ոչ միայն սոցիալիս– տական պետության ներքին կյանքը, այլև նրա արտաքին քաղաքականությունը՝ ին– տերնացիոնալիզմի, սոցիալիստական հա– մագործակցության երկրների, համաշխար– հային հեղաՓոխական շարժման ջոկատ– ների և բոլոր ժողովուրդների հետ ունե– ցած եղբայրական միասնության քաղա– քականությունը: Խաղաղության, զինա– թափման միջուկային աղետի բացառման համար մղվող պայքարը բխում է սոցիա– լիստական հասարակարգի էությունից, նրա Հ–ից: Զարգացած սոցիալիզմից կո– մունիզմին անցման ընթացքում նոր հնա– րավորություններ են ձևավորվում անձ– նավորության համակողմանի զարգաց– ման, անհատապաշտության և եսապաշ– տության մնացուկների լրիվ վերացման, անձնավորության համակողմանի զար– գացման համար: Կոմունիզմի ժամանակ մարդը կընդլայնի իր իշխանությունը բնու– թյան տարերային ուժերի և իր սեՓական հասարակական հարաբերությունների վրա: Ի. Մոմչյան Հ–ի գաղափարները զարգացել են ոչ միայն Արևմտյան Եվրոպայում, այլ տար– բեր ձևերով և տարբեր ժամանակներում արտահայտվել են նաև այլ ժողովուրդ– ների հոգևոր մշակույթի զարգացման ըն– թացքում: Հումանիստական գաղափար– ներ՝ մարդասիրություն, մարդկայնություն, մարդու վեհացում, կարելի է գտնել հայ մշակույթի զարգացման անտիկ և վաղ միջնադարյան շրջանում, հայ հին վիպեր– գության մեջ: Մանավանդ ա զգա յին–ա զա– ui ա գրական գաղափարախոսությունն ան– խուսափելիորեն ենթադրում է, այլազան ձևերով, մարդու հոգևոր ազատության և դրա հետ կապված՝ մարդու վսեմ առաքե– լության, երկրային կյանքի ջատագովու– թյան, երկրային երջանկության և արդա– րության քարոզ: Հայ իրականության մեջ Հ–ի ձևավորման ճանապարհին էական տեղ ունեն հերետիկոսական (հատկապես Պավլիկյան, Թոնդրակյան) շարժումները հակա եկեղեցական և հակաֆեոդալական միտումներով, հավասարության, երջան– կության, արդարության իրենց մարդասի– րական գաղափարախոսությամբ: Հ–ի իդեալներով է ներթափանցված «Մասուն– ցի Դավիթ» էպոսը: Մարդասիրության, մարդկայնության, հավասարության, սո– ցիալական արդարության, ժողովուրդնե– րի եղբայրության և խաղաղության գաղա– փարները կազմում են էպոսի բուն ատաղ– ձը: Հ–ի զարգացումը, բուն իմաստով, կապ– ված է հայ հասարակական–տնտեսական կյանքի, քաղաքների, արհեստների և առևտրի այն զարգացման հետ, որը հիմք է տալիս խոսել հայկական Վերածննդի մասին: Ծավալվում է մշակույթի և գաղա– փարախոսության աշխարհականացումը: Գրիգոր Նարեկացու «Մատյան ողբերգու– թյանը» նշանավորում է այդ շրջադարձը: Հիմնավորվում է մարդու էությունը նոր սկզբունքներով ուսումնասիրելու պահան– ջը, որը հանգում է Հ–ին: Սոցիալ–տնտեսա– կան և մշակութային այս նպաստավոր պայմաններում վերելք է ապրում հայ բա– նաստեղծությունը, նկարչությունը, ճար– տարապետությունը: Հայ տաղերգուները (Ներսես Շնորհալի, Հովհաննես Երզնկա– ցի, Կոստանդին Երզնկացի, Մկրտիչ Նա– ղաշ, Հովհաննես Թլկուրանցի, հայրեն– ներ ևն) բնության շքեղ պատկերների մեջ դնում են մարդուն, գովերգում սերը, կնոջ գեղեցկությունը, արձագանքում մարդու ուրախություններին և տխրություններին: Քնարերգությունն ակնհայտորեն ազա– տագրվում է կրոնական գաղափարախո– սությունից, նրա պարտադրած բարոյա– կանությունից: Ուժեղանում է սոցիալա– կան կողմնորոշվածությունը (Վարդան Այգեկցու, Մխիթար Գոշի առակները, Ֆրիկ): Դեպի մարդը, նրա երկրային կյանքը կատարված շրջադարձը արտա– հայտվում է փիլիսոփայական–գիաական մտածողության մեջ: Մարդու աշխատան– քի և կենցաղի մոտիվները մուտք են գոր– ծում նաև մանրանկարչության մեջ: Պատ– մական աննպաստ պայմանների բերումով հասարակական և մշակութային կյանքի զարգացման այս ընթացքը դադարում է, և մինչև XVIII դ. հումանիստական իդեալ– ները շարունակում են գոյատևել գլխա– վորապես աշխարհիկ գրականության մեջ (հայրեններ, աշուղական պոեզիա, Սա– յաթ–Նովա): Հ. որպես ֆեոդալա–կղերական աշխար– հայացքի դեմ ուղղված հասարակական մտքի հոսանք ձևավորվում է հայ ազգային բուրժ. գաղափարախոսության շրջանակ– ներում: Դեռ XVIII դ. վերջին փորձ է ար– վում (Հ. էմին, Ս. Բաղրամյան, Շ. Շահա– միրյան) հայ իրականության մեջ Փոխա– դրել եվրոպական բուրժուազիայի հռչա– կած մարդու իրավունքների, նրա հիմնա– կան ազատությունների գաղափարը: Հ–ի իդեալներն են ընկած հայ լուսավորակա– նության և, առանձնապես, Ի*. Աբովյանի գրական ժառանգության ու գործունեու– թյան հիմքում: XIX դ. հայ գրականությու– նը, արվեստն ու տեսական միտքը իրենց հիմնական միտումներով հումանիստա– կան իդեալների իրականացումը կապում են սոցիալական, այդ թվամ՝ պգգային և հոգևոր ազատագրության հետ: Լուսավո– րական–հումանիստական գաղափարնե– րից դեպի իրական Հ. վճռական քայլ են կատարում հայ հեղաՓոխական դեմո– կրատները (Մ. Նալբանդյան, Հ. Ավաճ– յան, Մ. Ռսկան): Մ. Նալբանդյանը և նրա համախոհները նախադրյալներ ստեղծե– ցին հայ իրականության մեջ սոցիալիստա– կան Հ–ի իդեալների տարածման, նրանց իրականացման համար: Գ. Իրւոպյան Գրկ. Մարքս Կ., է ն գ և լ ս Ֆ., Կոմու– նիստական կուսակցության մանիֆեստը, Ե., 1973: Մարքս Կ., Կապիտալ, հ. 1, գլուխ 12, 13, 24, Ե., 1954, հ. 3, մաս 2, գլուխ 46, 51, Ե., 1949: Մարքս Կ., Էնգելս Ֆ., H3 paHHux npoH3BefleHHH, M., 1956; Hx ac e, HeMeipcaji Hfleojiorroi, Co*., t. 4; Լենին Վ. Ի., Լ. Ն. •ՏոԼստոյը և նրա դարաշրջանը, Երկ., հ. 17: Ն ու յ ն ի, Երկու ուտոպիա, Երկ., հ. 18: Նույնի, Պետություն և ռևոլյուցիա, Երկ., հ. 25: Նույնի, Սովետական իշխա– նության հերթական խնդիրները, Երկ., հ. 27: Բ ր և ժ ն և Լ. Ի., Մեծ հոկտեմբերը և մարդկության առաջադիմությունը, Ե., 1977: Ն ու յ ն ի. Սովետական Սոցիալիստական Հանրապետությունների Միության սահմա– նադրության (հիմնական օրենքի) նախագծի մասին, Ե„ 1977: ՍՄԿԿ ծրագիրը, Ե., 1974: ՍՄԿԿ XXV համագումարի նյութերը, Ե., 1976: Չալոյան Վ. Կ., Հայկական ռենեսանս, Ե., 1964: Նույնի, Boctok–3ana«, M., 1979; OefloceeB II. H., Counajra3M h ryMami3M, M., 1958; IleTpocaH M.H., FyMaHH3M, M., 1964; Chmohhh E.A., Kommyhh3m – sto peajibHbcB ryMaHH3M, M.,
