թյամբ, մոտավորապես ձվաձև (տեսքով հիշեցնում է դեղձի կորիզը): Տեղադրված են արգանդի երկու կողմերում, որի հետ միացած են սեփական կապանով: Զ. ունեն երկու շերտ, ներքին՝ միջուկային և ար– տաքին՝ կեղևայիև, որոնք կազմված են հիմնականում շարակցական հյուսվածքից: Կեղևային մասը հարուստ է, այսպես կոչ– ված, ֆոլիկուլներով, իսկ միջուկայինը՝ արյան, ավշային և նյարդային ցանցով: Կեղևայիև մասը ծածկված է սաղմնային էպիթելով, որի տակ գտնվում է բարակ շարակցական շերտը (tunica albuginea), ապա՝ ձվարաևի հենքը (ստրոմա): Վեր– ջինիս ցանցերի մեջ գտնվում են նախևա– կան (պրիմորդիալ) ֆոլիկուլները, որոնք կազմված են ձվաբջիջներից, շրջապատ– ված սաղմնային էպիթելով, իսկ արտաքի– նից՝ շարակցական պատյանով: Երիտա– սարդ Ձ–ում ձվաբջիջների թիվը մոտ 200 000 է, մեծությունը՝ 42–45 մկմ: Մինչև արբունքի շրջանը Զ. լինում են գրեթե հանգիստ վիճակում: Սեռական հասունաց– ման ժամանակ ամեև ամիս նախնական ֆոլիկուլներից մեկը կամ երկուսը սկսում եև զարգանալ և վերածվել գրաֆյան ֆո– լիկուլների: Հասուն ֆոլիկուլը անվան– վում է գրաֆյան բուշտ, որի խոռոչը լըց– ված է ֆոլիկուլային հեղուկով: Ձվազատ– ման (օվուլյացիա) ժամանակ գրաֆյան բուշտը պատռվում է, ֆոլիկուլից դուրս են գալիս ձվաբջիջները, որից հետո ֆոլի– կուլի տեղում առաջանում է դեղին մար– մին: Վերջինս հղիության դեպքում կոչվում է հղիության կամ իսկական դեղին մար– մին, իսկ երբ կինը չի հղիանում՝ դաշտա– նային կամ կեղծ: Զ–ում 200 000 նախնա– կան ֆոլիկուլների մի մասը, մինչև 14–15 տարեկան, ոչնչանում են, մնում են մոտ 36 000, այնուհետև մինչև 45–50 տարեկա– ևը ամսական մեկ ֆոլիկուլ հասունանա– լով վեր է ածվում գրաֆյան ֆոլիկուլի, և օվուլյացիայի են ենթարկվում մոտ 500-ը, մնացածները (մոտ 35 000) աստիճանա– բար, սակայն առանց հասունաևալու, ոչևչանում են (ֆիզիոլոգիական ետգար– գացում) մինչև կնոջ կյանքի վերջը: Բնա– կանոն պայմաններում երկու Զ. աշխա– տում են պարբերաբար, հերթականու– թյամբ, սակայն մեկ ձվարանը հեռացնե– լիս մյուսն իր վրա է վերցնում վերջինիս ֆունկցիան: Զ. կատարում են նաև 3 հիմ– նական ֆունկցիա, մանկածնության՝ արտադրում են բեղմնավորման ենթակա ձվաբջիջներ: վեգետատիվ՝ որով պայմանավորված է սեռական օրգանների հասունացումը և կնոջ օրգանիզմին բնո– րոշ տեսքը (տես Երկրորդային սեռական հատկանիշներ): Հորմոնային՝ կա– նոնավորում է սեռական օրգանների գոր– ծունեությունն ու մասնակցում ներքին սեկրեցիայի կարգավորմանը: Զ–ում ար– տադրվում են հորմոններ՝ էստրոգեններ և պրոգեստերոն, որոնք նպաստում են սեռական օրգանների հասունացմանը և կանոնավորում կնոջ օրգանիզմի այլ ֆունկցիաները: Զ–ի գործունեությունը սերտորեն կապված է հիպոֆիզի հետ: Տես նաև Դաշտան, Սեռական օրգաններ: Ն. Հովսեփյան
ՁՎԱՐԴ, հոնիական, կորնթական ճար– տարապետական օրդերների խոյակների և քիվերի զարդամոտիվ: Բաղկացած է ձվաձև ելուստների շարքից, ընդմիջարկ– վում է սայրը դեպի ցած ուղղված սլաքա– ձև տերևներով: ԶՈՒ U ն և դային, թռչնաբուծության հիմնական մթերքներից, որը օգտագործ– վում է սննդի մեջ: Կազմված է դեղնուցից, սպիտակուցից, թաղանթներից և կճեպից: Սագի ձուև կշռում է 110–180 գ, հնդկա– հավի նը՝ մոտ 110, հավինը՝ 55–65, խայ– տահավի նը՝ 45, լորինը՝ 8–10 ց: Սննդի մեջ ավելի հաճախ գործածվում է հավի ձուն: Տարբեր տեսակի թռչանների ձվի քիմ. կազմը (տոկոսներով) Թռչնի տեսակը Զուր Պրոտեին ճարպ Անազոտ Էքստրակտա– յին նյութեր Մոխիր Հավեր 72,5 13,3 11,6 1.5 1.1 Բադեր 70,1 13,0 14,5 1.4 1.0 Սագեր 70,4 13,9 13,3 1.3 1.1 Հնդկահավեր 72,6 13,2 11.7 1.7 0,8 Իայտահավեր 72,8 13,5 12,0 0,8 0,9 Զ–ի մեջ եղած սննդանյութերը գրեթե ամբողջությամբ յուրացվում են մարդու օր– գանիզմի կողմից: 100 գ ձվի զանգվածի կալորիականությունը մոտ 160 կկաւ է: Լորի Զ., բացի դիետիկ հատկությունից, ունի նաև բուժիչ նշանակություն (այն ավե– լի հարուստ է ֆերմենտներով, ամինա– թթուներով և ֆոսֆորային նյութերով, քան հավի Զ.) և օգտագործվում է շաքարախտի, ստամոքսի խոցի, տուբերկուլոգի, ասթ– մայի, սակավարյունության, արյան բարձր ճնշման ևնի բուժման ժամանակ: Հավերի Զ. ըստ սահմանված ստանդարտի (հաշվի է առնվում զանգվածը և թարմությունը) ստորաբաժանվում են դիետիկ, թարմ (սեղաևի), սառնարանա– յինն կրաջրով մշակված խմբերի: Դիե– տիկ և թարմ Զ–երը լինում են առաջին և երկրորդ տեսակի: Զ–երի տեղափոխումն ու պահպանումը դյուրացնելու նպատա– կով երբեմն դրանք վերամշակում են ձվա– փոշու և մելանժի: Զ. արտադրվում է թըռչ– նաբուծական ֆաբրիկաներում, սովետա– կան տնտեսություևների և կոլտնտեսա– յին ֆերմաներում: Տես նաև Հավաբուծու– թյուն հոդվածը:
ՁՈՒԼԱԹԵՐԹԱՎՈՐՆեՐ, ծածկասերմ երկ– շաքիլ բույսերի ենթադաս, ընդգրկում է մասնակի կամ ամբողջությամբ ձուլված պսակաթերթերով բույսերի շուրջ 40 ըն– տանիք (օրինակ՝ պատատուկազգիներ, մորմազգիներ, գաղտրիկագգիներ ևն): Զ–ին պատկանող բույսերի ծաղիկների պսակի և բաժակի թերթիկների հիմքերը խողովակաձև համաճած են, ունեն վառ գունավորում և հարմարված են միջատ– ների միջոցով խաչաձև Փոշոտմանը: Զու– լաթերթավոր պսակ ունեն ձմերուկը, դդու– մը, կարտոֆիլը» ճրագախոտը ևն: Ծած– կասերմ երկշաքիլ բույսերից Զ–ի (Sympe- talae) առանձնացումը և հակադրումը բա– ժանաթերթավորների (Chorypetalae) առա– ջարկել է գերմ. բուսաբան Ա. Բրաունը (1864), սակայն ժամանակակից ֆիլո– գենետիկական համակարգում Զ., որպես առանձին ենթադաս, չեն ընդունվում:
ՁՈՒԼԱԾՆ ՈՏ ԱՅ ԻՆՆ է Ր (Tetraodontifor- mes), ոսկրային ձկների կարգ: Վերին ծնոտի ոսկրերը սերտ միացած են կամ ձուլված (այստեղից՝ «Զ.» անվանումը): Մարմնի ձևը խիստ բազմազան Է, երկա– րությունը 4 սմ–ւց մինչև 2,5 ւ/ է (հազվա– դեպ՝ 5,5 մ): Թեփուկները ձևափոխվել են փշերի, ոսկրային թիթեղիկևերի կամ ասեղների: Որոշ Զ. ունեն աղիքի հատուկ մակաճ, որը օդով կամ ջրով լցվելիս մար– մինը ուռչում է և պաշտպանվում գիշատիչ– ների հարձակումից: Հայտնի է մոտ 100 տեսակ՝ տարածված հիմնականում Հա– մաշխարհային օվկիանոսի արևադարձա– յին և մերձարևադարձային ջրերում: Սըն– վում են հատակային անողնաշարավորնե– րով, խեցգետնակերպերով, մանր ձկնե– րով, հազվադեպ՝ ջրիմուռներով: Շատ եր– կըրներում Զ–ի միսն օգտագործում են սննդի մեջ: Որոշ տեսակների մաշկում, որովայնամիզում, լյարդում ևն պարունակ– վում է տետրադոքսին թունավոր նյութը:
ՁՈՒԼԱԿԱՂԱՊԱՐ, տես Զոււման արտա– դրություն: ՁՈհԼԱՁԵՎ, տես Զուէման արտադրու– թյան:
ՁՈՒԼԱՁՈՂ, տես Զուէման արտադրու– թյուն :
ՁՈՒԼՄԱՆ ԱՐՏԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ, արդյունա– բերության ճյուղ, որի արտադրանքը ձու– լակաղապարներում ստացվող ձուլվածք– ներն են: Ձուլվածքների արտադրության տարեկան ծավալն աշխարհում անցնում է 80 մլն ա–ից, որի 25% –ը բաժին է ընկնում ՍՍՀՄ–ին: Զուլման մեթոդով պատրաս– տում են մեքենաների դետալների նախա– պատրաստուկների մոտ 40% -ը, իսկ մե– քենաշինության որոշ ճյուղերում (օրինակ, հաստոցաշինություն)՝ 80% –ը: Ձուլվածք– ների օգտագործման բնագավառն ընդ– Նկ. 1. ավազե ձուլակաղապարներում ձուլ– վածքի ստացման տեխնոլոգիական պրոցես– ների հիմնական գործողությունները
