Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/459

ՄԵՆԴԵԼԻ 459

Մ․ Օստրոգրադսկուն և Է․ Լենցին։ Պետերբուրգի տեխնոլոգիական ինստ–ի (1864–66) և համալսարանի (1865–90) պրոֆեսոր։ 1876-ին Մ․ ընտրվել է Պետերբուրգի ԳԱ թղթակից անդամ, իսկ ակադեմիկոսի թեկնածությունը մերժվել է (1880)՝ առաջացնելով ռուս առաջավոր մտավորականության զայրույթը։ 1890–95-ին ծովային մինիստրության գիտատեխնիկական լաբորատորիայի խորհրդատուն էր։ 1892-ից մինչև կյանքի վերջը կշռաքարերի և կշեռքների նմուշատան տնօրենն էր։ Մ–ի նախաձեռնությամբ նմուշատունը վերակառուցվել է (1893) Չափ ու կշիռների գլխավոր պալատի (այժմ՝ Դ․ Մենդելեևի անվ․ մետրալոգիայի համամիութենական ԳՀԻ)։ Մ–ի գիտական գործունեությունը բազմակողմանի է՝ ավելի քան 500 տպագրված աշխատանքները վերաբերում են քիմիայի, ֆիզիկայի, քիմ․ տեխնոլոգիայի, օդագնացության, մետրալոգիայի (չափագիտության), գյուղատնտեսության, ժող․ տնտեսության ևն բնագավառներին։ Նրա «Օրգանական քիմիա» (1861) դասագիրքը արժանացել է Պետերբուրգի ԳԱ–ի Դեմիդովյան մրցանակի, իսկ «Քիմիայի հիմունքները» (հայ․ հրտ․, հ․ 1, մաս 1–2, 1935–38) երկհատոր աշխատությունն ունեցել է 18 հրատարակություն (Ռուսաստանում 8, ՍՍՀՄ–ում՝ 5 և արտասահմանում)։ Այդ գրքում առաջին անգամ նյութը շարադրվում էր իր իսկ հայտնագործած քիմ․ տարրերի պարբերական օրենքի հիման վրա։ «Տարրերի դասակարգման փորձ, հիմնված դրանց ատոմական կշիռների և քիմիական նմանության վրա» վերնագիրը կրող աղյուսակը Մ․ կազմել է 1869-ի փետր․ 17-ին (մարտի 1)։ Տարրերի պարբերական համակարգի հիման վրա Մ․ ճշտեց մի քանի տարրերի ատոմական կշիռները և կռահեց մինչ այդ անհայտ տարրերի (գալիում, գերմանիում, սկանդիում) հատկությունները։ Իներտ գազերի և ռադիոակտիվ տարրերի հայտնագործումն է՛լ ավելի հիմնավորեց պարբերական օրենքի ճշտությունը։ Ավելի ուշ ատոմի կառուցվածքի տեսությունը վերջնականապես ապացուցեց Մ–ի առաջարկած համակարգի հիմնավորվածությունը։ Մ․ տարերային մատերիալիստ էր, ընդունում էր բնության օրենքների օբյեկտիվությունը և ճանաչելիությունը։ «Ջրային լուծույթների ուսումնասիրությունը տեսակարար կշռի միջոցով» մենագրությունում (1887) շարադրված Մ–ի տեսակետները կարևոր դեր խաղացին լուծույթների ժամանակակից ուսմունքի ստեղծման գործում։ Հեղուկների «եռման բացարձակ ջերմաստիճանի» (1860–61) հայտնագործումը (տես Կրիտիկական ջերմաստիճան) և 1 գ մոլ․ իդեալական գազի վիճակի հավասարման դուրսբերումը (1874) (տես Կլապեյրոնի հավասարում) Մ–ի կարևոր ներդրումներն են ֆիզիկայում։ Գործնական նշանակություն ունեն մետրալոգիայի բնագավառում նրա կատարած աշխատանքները։ Մ–ի պնդումով 1899-ին Ռուսաստանում թույլատրվեց չափման մետրական համակարգի օգտագործումը (պարտադիր դարձավ 1918-ին)։ Մ․ մեծ նշանակություն էր տալիս երկրի տնտ. զարգացմանը։ Նա կանխատեսեց քարածխի ստորերկրյա զարգացման հնարավորությունը, առաջարկեց նավթի կոտորակային թորման եղանակ։ Բաքվի նավթի (1877), Դոնբասի քարածխի, երկաթահանքի և քարաղի (1888) վերամշակման նրա առաջարկները նախատեսում էին օգտակար հանածոների բազմակողմանի օգտագործում։ Ըստ Մ–ի վարկածի (1877) նավթը բարձր ջերմաստիճանում երկաթի կարբիդի և խոր ստորերկրյա ջրերի փոխազդեցության արդյունք է։ Մ․ հերքում էր հողի «բերրիության նվազման» տարածված տեսությունը, երկրի տնտեսության զարգացումը կապում էր հողերի ոռոգման, պարարտացման, գետային նավագնացության զարգացման, երկաթուղիների կառուցման, Հյուսիսային ծովային ուղիների յուրացման, ինչպես նաև ստեղծագործական ուժերի, կրթության և գիտության զարգացման հետ։ 1868-ին Մ․ հիմնեց (Ա․ Վոսկրեսենսկու, Ն․ Զինինի և Ն․ Մենշուտկինի հետ) Ռուսական քիմիական ընկերությունը, որը 1932-ից դարձավ Դ․ Մենդելեևի անվ․ համամիութենական քիմիական ընկերություն։ Ստացել է ավելի քան 130 դիպլոմ և պատվավոր կոչում։ Նրա անվամբ են կոչվում Մոսկվայի քիմիատեխնոլոգիական և Տոբոլսկի մանկավարժական ինստ–ները, ստորջրյա լեռնաշղթա Հյուսիսային սառուցյալ օվկիանոսում, խառնարան Լուսնի վրա, գործող հրաբուխ Կունաշիր կղզում (Կուրիլյան կղզիներ), մենդելեևիտ միներալը ևն։ 101-րդ քիմ․ տարրը առաջինը սինթեզող ամերիկացի գիտնականները (Գ․ Սիբորգ և ուրիշներ, 1955) այն անվանեցին մենդելեևիում:
Մ–ի անունը գրված է (1964-ից) Բրիջպորտի համալսարանի (Կոնեկտիկուտ նահանգ, ԱՄՆ) գիտության պատվո տախտակին։
Երկ․ Соч․, т․ 1–25, М․– Л., 1934–1954 (загл. т․ 2 и 3, Избр․ соч․); Архив Д․ И. Менделеева․ Автобиографические материалы, Сб․ документов, т․ 1, Л., 1951; Периодический закон, дол. материалы, ред․ и коммент․ Б․ М. Кедрова, М., 1960; Растворы, [Л․], 1959; Освоение Крайнего Севера, М.–Л., 1960; Избранные лекции по химии, М․, 1968․
Գրկ․ Պիսարժևսկի О․ Ն․, Դմիտրի Իվանովիչ Մենդելեև, Ե․, 1951։ Фигуровский Н․ А․, Дмитрий Иванович Менделеев, 1834–1907; М․, 1961; Макареня А․ А․, Фалимонова И. Н., Карпило Н. Г․ (сост.), Д. И. Менделеев в воспоминаниях современников, 2 изд․, перераб. и доп․, М․, 1973; Leicester Н․ М․, D. I. Mendeleev, в кн․։ Great Chemists, N. Y., 1961․Լ․ Գրիգորյան ՄԵՆԴԵԼԵԵՎԻ ՊԱՐԲԵՐԱԿԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳ, տես Տարրերի պարբերական համակարգ Մենդելեևի։
ՄԵՆԴԵԼԵԵՎԻՈՒՄ (լատ․ Mendelevium), $Md$, արհեստականորեն ստացված ռադիոակտիվ քիմիական տարր։ Ակտինիդ է, կարգահամարը՝ 101, կայուն իզոտոպներ չունի։ Մ․ առաջինը սինթեզել են (17 ատոմ ²⁵⁶Md) ամերիկացի գիտնականներ Ա․ Գիորսոն, Բ․ Հարվին, Գ․ Չոպպին, Ս․ Թոմպսոնը և Գ․ Սիբորգը (1955) Էյնշտեյնում (²⁵³ Es) իզոտոպը խիստ արագացված a-մասնիկներով ճառագայթելով ²⁵³Es (a, n)²⁵⁶Md։ Հեղինակները տարրն անվանել են ի պատիվ Դ․ Մենդելեևի։ Ավելի ուշ Մ–ի հարյուրավոր ատոմներ են ստացվել ²³⁸ Ս (²² Ne, p, 3n) ²⁵⁶Md ռեակցիայով (Դուբնա, 1962)։ Հայտնի են 252, 254–258 զանգվածային թվերով իզոտոպներ, որոնցից ամենակայունը a-ռադիոակտիվ ²⁵⁸Md-ն է (T_1/2= 54 օր)։ Ծանր ակտինիդների նման լուծույթներում ցուցաբերում է +3 օքսիդացման աստիճան։ Միացություններում կարող է ունենալ նաև +2 և +1 օքսիդացման աստիճաններ։
ՄԵՆԴԵԼԻ ՕՐԵՆՔՆԵՐ, Մենդելի կանոններ, Գ․ Մենդելի հայտնաբերած օրինաչափություններ, որոնք ցույց են տալիս ժառանգականության ընդհատ, կորպուսկուլային բնույթը։ Մենդելը խաչասերել է ոլոռի միմյանցից որոշակի հատկանիշներով տարբերվող մաքուր (դեղին և կանաչ) ձևեր և հետևել այդ հատկանիշների քանակական դրսևորմանը տարբեր սերունդներում։ Նա ձևակերպել է միայն «տարբեր հատկանիշների զուգակցման օրենքը», որով և բացատրել սերունդներում ծնողների ժառանգական գործոնների (որոնք հետագայում անվանվեցին գեներ) բաշխման և զուգակցման իր հայտնաբերած երևույթը։ Մ․ օ–ի ժամանակակից ձևակերպումներն են․ 1․ առաջին սերնդի հիբրիդների միակերպության օրենք, երբ հոմոզիգոտ (տես Հոմոզիգոտություն) ծնողներից առաջացած առաջին սերնդի (F₁) հիբրիդները գենոտիպորեն և ֆենոտիպորեն միատարր են։ Դա նշանակում է, որ դեղին և կանաչ սերմերով ոլոռների խաչասերումից ստացված հիբրիդների աոաջին սերնդի (F₁) բոլոր բույսերի սերմերը լինում են դեղին կամ կանաչ (միակերպ)։ Հատկանիշի գերակշռման այս երևույթը կոչվեց դոմինանտություն, հատկանիշը՝ դոմինանտ։ Արտաքուստ անհետացող հակադիր գույնը կոչվեց ռեցեսիվ (տես Ռեցեսիվություն)։ 2․ Ճեղքավորման օրենք, առաջին սերնդի (F₁) հիբրիդները հետագա խաչասերման կամ ինքնափոշոտման միջոցով բազմանալիս տալիս են ճեղքավորում, որոշակի թվային հարաբերությամբ նորից երևան են գալիս ռեցեսիվ հատկանիշներով անհատներ։ 3․ Գեների անկախ բաշխման (կամ անկախ ճեղքավորման) օրենք, հատկանիշների յուրաքանչյուր զույգի (ալելի) ճեղքավորումն ընթանում է հատկանիշների մյուս զույգերից անկախ, երբ խաչասերվում են մեկ զույգից ավելի ալելային գեներ։ Այսպիսով, Մենդելն ստեղծեց տեսություն, ըստ որի ժառանգական նյութական հիմքը կազմում են «ժառանգական գործոնները»։ Յուրաքանչյուր սեռական բջջում կա տվյալ հատկանիշը պայմանավորող միայն մեկ ժառանգական գործոն,