Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/460

460 ՄԵՆԴԵԼԻԶՄ
իսկ բեղմնավորված ձվաբջջում առկա են ծնողական երկու ձևերի ժառանգական գործոնները, որոնցից մեկը դոմինանտ է, մյուսը՝ ռեցեսիվ։ Հաջորդ սերունդներում ժառանգական գործոնները տարբեր զուգակցություններ են առաջացնում։ Մ․ օ․ լրիվ հաստատվեցին և բացատրվեցին ժառանգականության քրոմոսոմային տեսության հիման վրա։
ՄԵՆԴԵԼԻԶՄ, ուսմունք ժառանգականության օրինաչափությունների մասին, որը գենետիկայի հիմքը հանդիսացավ։ Մ–ի առաջացումը կապում են 1900-ին Խ․ դե Ֆրիզի, Կ․ Կորենսի և Է․ Չերմակի կողմից Գ․ Մենդելի «Փորձեր բուսական հիբրիդների հետ» (1866) մոռացված աշխատանքի հայտնաբերման և հաստատման հետ։ Եթե Մենդելի հայտնագործությունները կատարվել էին բուսական հիբրիդների երկարատև հետազոտությունների հիման վրա, ապա այդ օրինաչափությունների «երկրորդ» հայտնագործումը և ճանաչումը պայմանավորված էր բջջի բաժանման (տես Միտոզ), բեղմնավորման և զարգացման ուսումնասիրման հաջողություններով։ Մ․ և XX դ․ սկզբին ստեղծված մուտացիաների տեսությունը (տես Մուտացիաներ) սկզբում հակասություն առաջացրին «խիստ հետևողական» դարվինիստների և մենդելիստների միջև։ Խ. դե Ֆրիզը ենթադրում էր (1901–03), որ մեկ «պրոգրեսիվ» մուտացիան բավական է նոր տեսակ ստեղծելու համար։ Յա․ Լոտսին (1912–13) առաջ քաշեց գեների քանակի հաստատունության և անփոփոխելիության չհիմնավորված տեսություն։ Նշված տեսությունները հաշվի չէին առնում, որ միայն ժառանգականության օրինաչափություններով հնարավոր չէր բացատրել էվոլյուցիայի պրոցեսը։ Միաժամանակ շատ դարվինիստներ սխալմամբ ենթադրում էին, որ էվոլյուցիան կարող է ընթանալ միայն զանգվածային բնույթ կրող անընդհատ, աննշան փոփոխությունների հիման վրա։ Նրանք թշնամաբար էին ընդունում Մ․ և մուտացիաների տեսությունը՝ աշխատելով ժխտել դրանով բացահայտված օրինաչափությունների համընդհանրությունը։
Մինչև Մ․ գոյություն ուներ «միաձույլ» ժառանգականության տեսություն, որի համաձայն խաչասերվող օրգանիզմների հատկանիշները «միաձուլվում» են, և որևէ նոր, եզակի հատկանիշ հնարավորություն չի ունենում պահպանվել։ Այդ պատճառով ընդունված էր, որ բնական ընտրությունն անկարող է պահպանել նման հատկանիշը, եթե նույնիսկ այն օգտակար է գոյության պայքարում։ Մ․ կարողացավ հերքել նշված տեսությունը և բնական ընտրության դեմ եղած առարկությունները։ Խաչասերման ժամանակ ամեն մի նոր ի հայտ եկող ժառանգական հատկանիշ կարող է մոտ սերունդներում չդրսևորվել, սակայն դա չի նշանակում, որ ժառանգականությունը որոշող գործոնը «միաձուլվել» կամ «կլանվել» է պոպուլյացիայում։ Ռեցեսիվ գեներով որոշվող հատկանիշները կարող են կրկին ի հայտ գալ հետագա սերունդներում (տես Մենդելի օրենքներ)։ Միայն 1930-ական թթ․ գենետիկան և Մ․ ճանաչվեցին որպես ժամանակակից դարվինիզմի հիմքը։ Մ․ հեղաշրջող դեր կատարեց կենսաբանության մեջ, ապացուցեց, որ ժառանգական գործոններն ունեն կորպուսկուլային (մասնիկային) դիսկրետ բնույթ, և սերնդից սերունդ դրանց անցումը կատարվում է վարիացիոն–վիճակագրական օրինաչափություններով։ Այդ նոր սկզբունքները թույլ տվեցին վճռել դարվինիզմի առաջ կանգնած դժվարությունները և մշակել ժամանակակից ուսմունք միկրոէվոլյուցիայի պրոցեսների մասին։ Մ․ դարձավ միկրոօրգանիզմների, մշակովի բույսերի և ընտանի կենդանիների սելեկցիայի այժմյան մեթոդների տեսական հիմքը։
Գրկ․ Гайсинович А. Е., Зарождение генетики, М., 1967; Ford Е․ В., Mendelism and Evolution, 7 ed․, I960․
ՄԵՆԴԵԼՍՈՆ, Մենդելսոն–Բարտոլդի (Mendelssohn-Bartholdy), Յակոբ Լյուդվիգ Ֆելիքս (3․2․1809, Համբուրգ – 4․11․1847, Լայպցիգ), գերմանացի կոմպոզիտոր, դիրիժոր, դաշնակահար, երգեհոնահար։ Աշակերտել է Կ․ Ֆ․ Ցելտերին (կոմպոզիցիա) և Լ․ Բերգերին (դաշնամուր)։ Ինը տարեկանից ելույթներ է ունեցել իբրև դաշնակահար (հռչակվել է որպես վիրտուոզ), տասնմեկ տարեկանից՝ իբրև կոմպոզիտոր։ 1829-ից ուղևորություններ է ձեռնարկել Անգլիա, Շոտլանդիա, Իտալիա, Ֆրանսիա ևն։ 1829-ին Բեռլինում Մ–ի ղեկավարությամբ հնչել է Յո․ Ս․ Բախի «Չարչարանքներ ըստ Մատթեոսի»-ն՝ սկիզբ դնելով Բախի գրեթե մոռացված ժառանգության վերագնահատմանը։ Գլխավորել է համերգային կյանքը Դյուսելդորֆում (1833-ից) և Լայպցիգում (1835-ից՝ «Գեվանդհաուզ-նվագախմբի» դիրիժոր)։ 1841-ին աշխատանքի է հրավիրվել Բեռլին, մեկ տարի անց վերադարձել Լայպցիգ, հիմնել Գերմանիայում առաջին կոնսերվատորիան (1843), եղել կոմպոզիտորական «լայպցիգյան դպրոցի» ղեկավարը։ Ժանրերով հարուստ, ուղղվածությամբ դեմոկրատական՝ Մ–ի արվեստը, արտահայտելով նոր ռոմանտիկական միտումներ, միաժամանակ ամուր խարսխված է XVIII –XIX դդ․ դասական երաժշտության ավանդույթներին։ Երգայնությամբ հագեցված նրա գործերը բազմազան են կերպարներով և տրամադրություններով (լուսավոր և էլեգիական քնարականություն, բնության բանաստեղծական պատկերում, հեքիաթային–ֆանտաստիկական և սկերցոյատիպ–քմահաճ դրվագներ ևն)։ Մ․ ռոմանտիկական սիմֆոնիայի սկզբնավորողներից է։ Ժանրային վառ երանգավորում ունեն նրա 5 սիմֆոնիաներից լավագույնները՝ «Շոտլանդական» (1830–42) և «Իտալական» (1833)։ Մ․ հիմք դրեց սիմֆոնիկ երաժշտության նոր ժանրի՝ ռոմանտիկական ծրագրային կոնցերտային նախերգանքի («Ամառային գիշերվա երազը», 1826, «Խաղաղ ծով և երջանիկ նավարկություն», 1828, «Հեբրիդներ» կամ «Ֆինգալյան քարայր», 1830 ևն)։ Համաշխարհային հռչակ է վայելում Մ–ի ոգեշունչ–քնարական ջութակի կոնցերտը (1844)․ տարածում են ստացել դաշնամուրային 2 կոնցերտները (1831, 1837), հատկապես՝ «Երգեր առանց խոսքի» դաշնամուրային նրբակերտ մանրանվագները (թվով 48), լարային անսամբլները (7 կվարտետ, 2 կվինտետ, օկտետ ևն), կանտատները, երգերն ու ռոմանսները, դրամատիկական թատրոնի երաժշտությունը («Ամառային գիշերվա երազը», ըստ Վ․ Շեքսպիրի)։ Գերմ․ օրատորիայի պատմության մեջ արժանի տեղ ունեն «Պողոս» (1836) և «Եղիա» (1846) օրատորիաները։
Գրկ․ Ворбс Г․ X., Փ. Мендельсон-Бартольди․ Жизнь и деятельность в свете собственных высказываний и сообщений современников, [пер․ с нем․], М., 1966; Конен В. Дж., История зарубежной музыки, 4 изд․, в․ 3, М., 1976․Ա․ Բուդաղյան ՄԵՆԴԵՐԵՍ (Menderes) Ադնան (1899–1961), թուրք պետական գործիչ։ Խոշոր կալվածատեր։ Մասնագիտությամբ՝ իրավաբան։ 1927-ին ընտրվել է մեջլիսի դեպուտատ։ 1946-ին ստեղծված բուրժուակալվածատիրական դեմոկրատական կուսակցության (ԴԿ) պարագլուխներից։ 1950–60-ին եղել է պրեմիեր մինիստր, միաժամանակ՝ ԴԿ–ի նախագահ։ Վարել է երկրի ռազմականացման, պրոիմպերիալիստական, կրոնական մոլեռանդությունը բորբոքելու, ազգային փոքրամասնություններին ճնշելու, հակակոմունիզմի և հակասովետիզմի քաղաքականություն, հանդես եկել արաբ. երկրների ու Կիպրոսի ազգային անկախության դեմ։ Մեղադրվել է պետ․ հանցագործության մեջ և մահապատժի ենթարկվել։Ռ․ Կոնդակչյան ՄԵՆԵԼԱՈՍ (հուն․ Μενέλᾱος), հին հունական դիցաբանությունում Սպարտայի թագավորը, Տրոյական պատերազմի կազմակերպիչներից և գործուն մասնակիցներից։ Ագամեմնոնի կրտսեր եղբայրը, Հեղինեի ամուսինը։ Առևանգված Հեղինեին ետ բերելու նպատակով Ոդիսևսի հետ մեկնել է Տրոյա, սակայն անհաջողություն է կրել։ Դրան հաջորդած տրոյական պատերազմում աչքի է ընկել քաջագործություններով (մենամարտում հաղթել է Պարիսին, պաշտպանել և ռազմի դաշտից դուրս է բերել Պատրոկլեսի դին)։ Պատերազմից հետո հայրենիք վերադարձող Մ–ի նավերը փոթորկից քշվել են Եգիպտոսի ափերը։ Մ․ և Հեղինեն Սպարտա են վերադարձել ութամյա թափառումներից հետո։ Մահվանից հետո Մ․ իբր բնակվել է հեքիաթային Ելիսեյան դաշտերում։ Լակոնիկայում գոյություն է ունեցել Մ–ի պաշտամունք (կապված Հեղինեի պաշտամունքի հետ)։
ՄԵՆԵՋԵՐՆԵՐ (անգլ․ manager, < manage – կառավարել), ժամանակակից կապիտալիստական հասարակության սոցիալական յուրահատուկ խավ, որն ընդգրկում է պրոֆեսիոնալ վարձու կառավարիչներին