Էջ:Հայկական Սովետական Հանրագիտարան (Soviet Armenian Encyclopedia) 7.djvu/667

հիմնվելով տեսողական ընկալման առանձնահատկությունների վրա, առանձին մասերի համաչափություններում որոշակի շեղումներ են կատարել։
XX դ․ 2-րդ կեսին շինարարության ինդուստրիալ հավաքովի մեթոդի զարգացմանը զուգընթաց, որպես կառույցի հատակագծային ն կառուցվածքային տարրերի համաձայնեցման, նրանց միօրինականացման ն ստանդարտի բերելու միջոց, առանձնապես տեխ․ մեծ նշանակություն են ստացել հաստատուն գծային Մ–ները։ Հիմնական Մ․՝ 10 սմ չափով, նրա խոշորացված ածանցյալները (3 Մ․, 6 Մ․, 12 Մ․, 15 Մ․, 30 Մ․, 60 Մ․) և կոտորակային Մ–ներն իրենց կիրառման կանոնների հետ կազմում են մոդուլային համակարգ, որը սահմանված է սովետական, արտասահմանյան և միջազգային չափանիշներով և ստանդարտներով։
Գրկ․ Երեմյան Ա․, Հայաստանի V–VII դդ․ գմբեթավոր կառույցների նախագծման սկզբունքների մասին, «ԼՏԳ», 1974, № 10։ Хазанов Д Б․, Модуль в архитектуре, в сб․։ Вопросы теории архитектурной композиции, [в.] 2, М․, 1958․
ՄՈԴՈՒԼԱՑՈՒՄ, մոդուլյացիա (< լատ․ modulatio – համաչափություն, < modus – չափ, նաև՝ լադ), երաժշտական երկի մեջ անցումը մեկ տոնայնությունից մյուսը, որ ծառայում է երաժշտական մտքի զարգացմանը։ Երկի սկզբնական տոնայնությունը սովորաբար ընկալվում է որպես հիմնական և կայուն, երևան եկող նոր տոնայնությունները՝ անկայուն և ըստ այնմ առաջ են բերում լարվածություն։ Որպես կանոն, երկն ավարտվում է սկզբնական տոնայնությամբ՝ լարվածության պարպումով, նոր տոնայնությունները, միաժամանակ, յուրովի «երանգավորում» են երաժշտությունը։ Բազմաձայն երաժշտության մեջ Մ–ի ամենատարածված եղանակը անցումն է երկու տոնայնությունների համար ընդհանուր ակորդի միջոցով (դիատոնիկ և էնհարմոնիկ Մ․), կիրառվում է նաև տարբեր ակորդները խրոմատիկ ընթացքով միմյանց կապելու եղանակը (խրոմատիկ Մ․)։ Գոյություն ունի նաև առանց ակորդների կատարվող մեղեդիական Մ․։ Մ–ի տեսությունը կազմում է ներդաշնակագիտության հատուկ բաժինը։
Գրկ․ Փաշինյան Է․, Հարմոնիայի դասագիրք (Ներդաշնակագիտություն), գիրք 2, Ե․․ 1966։ Мазель Л, Проблемы классической гармонии, М․, 1972․Ռ․ Աթայան ՄՈԴՈՒԼՅԱՏՈՐ, մոդուլումն իրականացնող սարք։ Ինֆորմացիայի հաղորդման համակարգերում ապահովում է կրող տատանման պարամետրերի փոփոխումը հաղորդվող հաղորդագրության փոփոխման օրենքի համաձայն, էլեկտրակապի և ռադիոհաղորդման հաղորդիչ սարքերի անհրաժեշտ բաղադրամասն է։ Մ–ի սխեման և աշխատանքի սկզբունքը պայմանավորված են մոդուլման տեսակով։ Լինում են՝ ամպլիտուդային, հաճախային, փուլային, իմպուլսային ևն։ Մ–ում կրող տատանման կառավարումը կատարվում է ոչ գծային դիմադրության կամ ռեակտիվ տարրի օգնությամբ։ Օրինակ, ամպլիտուդային մոդուլումը իրագործվում է եռէլեկտրոդ (բազմէլեկտրոդ) լամպային կամ տրանզիստորային սխեմաներում (նկ․ 1), իսկ հաճախային մոդուլումը՝ ռեակտիվ լամպի կամ տարրի օգնությամբ (նկ․ 2)։ Վերջին դեպքում մոդուլող լարումով (հաղորդագրությամբ) փոփոխելով ռեակտիվ լամպի կամ տարրի ունակությունը (ինդուկտիվությունը), փոփոխում են գեներատորի հաճախականությունը։ Մ–ի աշխատանքը հիմնականում գնահատվում է մոդուլման բնութագրով։ Ամպլիտուդային մոդուլման դեպքում $M=f(v_{\Omega })$, իսկ հաճախայինի դեպքում՝ ${\frac {\Delta \omega }{\Omega _{0}}}=f(v_{\Omega })$, երկու դեպքում էլ $\Omega =const$, $M$-ը ամպլիտուդային մոդուլման գործակիցն է (մոդուլված տատանման պարամետրի առավելագույն և միջին արժեքների հարաբերությունը), $v_{\Omega }$-ն՝ մոդուլող լարման ամպլիտուդը Մ–ի մուտքում, ${\frac {\Delta \omega }{\Omega _{0}}}$–ն մոդուլվող հաճախականության հարաբերական շեղումն է Մ–ի ելքում, $\Omega$-ն՝ մոդուլող տատանման հաճախականությունը։
ՄՈԴՈՒԼՆԵՐ ԱՌԱՁԳԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ, նյութի առաձգական հատկությունները բնութագրող մեծություններ։ Առաձգական մարմնի փոքր դեֆորմացիաների դեպքում, երբ կիրառելի է Հուկի օրենքը, լարումների և դեֆորմացիաների միջև կախումը գծային է։ Մ․ ա․ համեմատաբանության գործակիցներ են այդ առնչություններում։ Առաձգականության մոդուլների ֆիզիկական իմաստը բացահայտվում է առաձգական մարմնի լարված վիճակների հիմնական տարրական տեսակների (միակողմանի նորմալ լարում, մաքուր սահք, համակողմանի նորմալ լարումներ) ուսումնասիրմամբ։ Պարզ ձգման (սեղմման) ժամանակ առաջացող $\sigma$ միակողմանի նորմալ լարմանը համապատասխանում է ձգման ուղղությամբ երկայնական առաձգականության մոդուլը՝ $E$ (Յունգի մոդուլ)։ Այն հավասար է $\sigma$ նորմալ լարման և լարման գործադրման ուղղությամբ վերջինիս հետևանքով առաջացող $\varepsilon$ հարաբերական երկարացման հարաբերությանը՝ $E=\sigma /\varepsilon$, և բնութագրում է ձգման դեֆորմացիային դիմադրելու նյութերի ունակությունը։ Մաքուր սահքի լարվածային վիճակին, որի դեպքում երկու փոխուղղահայաց հարթակներով ազդում են միայն $\tau$ շոշափող լարումները, համապատասխանում է $G$ սահքի մոդուլը։ Այն հավասար է $\tau$ շոշափող լարման ն հարթությունների միջև ուղիղ անկյան աղավաղման չափը որոշող $\gamma$ սահքի անկյան հարաբերությանը՝ $G={\frac {\tau }{\gamma }}$ և արտահայտում է ձևի փոփոխությանը դիմադրելու նյութի ունակությունը (ծավալի պահպանումով)։ Հիդրոստատիկական ճնշման ժամանակ առաջացող $\sigma$ նորմալ համակողմանի լարմանը համապատասխանում է ծավալային սեղմման մոդուլը։ Այն հավասար է նորմալ լարման և հարաբերական ծավալային սեղմման հարաբերությանը․ $K={\frac {\sigma }{\Delta }}$ և բնութագրում է ձևի փոփոխությամբ չուղեկցվող ծավալի փոփոխությանը դիմադրելու նյութի ունակությունը։ Նյութի առաձգական հատկությունները բնութագրող հաստատուն մեծություններից է Պուասոնի գործակիցը՝ $\nu$-ն, որը հավասար է $\varepsilon '$ հարաբերական լայնական սեղմման բացարձակ արժեքի և $\varepsilon$ հարաբերական երկայնական երկարացման հարաբերությանը, այսինքն՝ $\nu =|\varepsilon '|/\varepsilon$։ Համասեռ իզոտրոպ մարմնի համար Մ․ ա․ միևնույնն են բոլոր ուղղություններով։ $E,G,K$ և $\nu$ հաստատունները կապված են միմյանց հետ հետևյալ առնչություններով․

$G={\frac {E}{2(1+\nu )}}$, $K=-{\frac {E}{3(1-2\nu )}}$: