Ե․ Ս․ Շահումյան Լ․ Ս․ Շահումյան (Գրիգորյան) կան բարձրագույն դպրոցը (1948) U հա– սարակական գիտությունների ակադե– միան (1951)։ Բաքվում սովետական իշ– խանության ժամանակավոր անկումից հե– տո մոր՝ Ե․ Ս․ Շահումյանի հետ մեկ– նել է սովետական Աստրախան, ապա՝ Մոսկվա։ 1934-ից պատասխանատու աշ– խատանք է տարել ՀամԼԿԵՄ Կենտկոմի ապարատում։ Հայրենական մեծ պատե– րազմի տարիներին, որպես քաղաշխատող, ծառայել է բանակում։ 1951-ից՝ ՍՄԿԿ ԿԿ–ին կից մարքսիզմ–լենինիզմի ինստ–ի գիտ․ աշխատող։ Միաժամանակ ղեկավա– րել է Մոսկվայի Լոմոնոսովի անվ, հա– մալսարանին կից հասարակական գիտու– թյունների գծով դասախոսների որակա– վորման բարձրացման ինստ–ի ասպիրան– տուրան։ Եղել է ՍՄԿԿ ԿԿ–ին կից հասա– րակական գիտությունների ակադեմիայի կուսպատմության ամբիոնի վարիչի տե– ղակալ։ ՍՄԿԿ պատմության մի շարք կա– րևոր հարցերի մշակման հետ մեկտեղ Շ․ մասնակցել է Ս․ Գ․ Շահումյանի և Պ․ Ա․ Ջափարիձեի գիտական ժառանգու– թյան հրատարակման աշխատանքներին։ Լ․ ԱռաքելյաԱ
ՇԱՀՈՒՄՅԱՆ Ստեփան Գևորգի (կուսակ– ցական ծածկանունները4 Ս ու ր և ն, Ս ու– րենին, Այ աքս ևն) И(13)․10․1878, Թիֆլիս –20․9․1918, Անդրկասպյան ավա– զուտներ՝ Պերևալ և Ախչակույմա երկա– թուղային կայարանների միշև], կոմու– նիստական կուսակցության և սովետական պետության, Ռուսաստանի և միշազգային բանվորական շարժման ականավոր գոր– ծիչ, մարքսիստ տեսաբան, սոցիոլոգ, ժուռ– նալիստ, հրապարակախոս։ Կոմունիստա– կան կուսակցության անդամ 1898-ից։ Ծըն– վել է աշխատավորի ընտանիքում։ 1889– 1898-ին ուսանել է Թիֆլիսի ռեալական ուսումնարանում։ Ընդգրկվել է աշակեր– տական ընդհատակյա խմբակների մեշ, ստեղծել ու ղեկավարել «Ծիածան» երի– տասարդական բազմաճյուղ կազմակեր– պությունը, հաղորդակցվել ս–դ․ շարժմանը և մտել ՌՍԴԲԿ–ի մեշ։ 1898-ի ամռանը մեկնել է Պետերբուրգ և հեղաՓոխական աշխատանք տարել այնտեղ, իսկ աշնա– նը ընդունվել Ռիգայի պոլիտեխնիկական ինստ–ի քիմ․ բաժինը, սովորել մինչև 1899-ի ապրիլը։ Նյութական ծանր դրու– թյան պատճառով թողել է ուսումը և վե– րադարձել Թիֆլիս, աշխատել «Նովոյե օբոզրենիյե» («Новое обозрение») թեր– թում որպես սրբագրիչ։ 1899-ի ամռանը Ջալալօղլիում (Ստեփանավան) ստեղծել է առաշին մարքսիստական խմբակը Հա– Սերգեյ Շահումյան Սարեն Շահումյան յաստանում (տես Ջաչաւօղւու մարքսիս– տական խմբակ)։ 1900-ի օգոստոսին կըր– կին ընդունվել է Ռիգայի պոլիտեխնիկա– կան ինստ–ը, ուր ուսմանը զուգընթաց ուսումնասիրել է անլեգալ մարքսիստա– կան գրականություն, սերտ կապեր հաս– տատել տեղի սոցիալ–դեմոկրատների հետ, մասնակցել հեղաՓոխական ելույթ– ներին։ 1901-ի սկզբներին Շ․, իբրև լե– նինյան իսկրայական, հայ առաշադեմ ուսանողների հետ ստեղծել է <Թեորետիկ> մարքսիստական խմբակը և դարձել Ռի– գայի ուսանողների հեղաՓոխական ելույթների կազմակերպիչներից, ակտի– վորեն մասնակցել ուսանողության հա– մառուսաստանյան համագումարին (1902-ի փետրվար), նրա Փաստաթղթերի մշակ– մանը։ Հեղափոխական գործունեության համար 1902-ի մարտին Շ․ հեռացվեւ է ինստ–ից և արտաքսվել Անդրկովկաս։ Թիֆլիսում շարունակել է հեղափոխա– կան գործունեությունը։ ՌՍԴԲԿ Թիֆլիսի կոմիտեի կազմում մասնակցել է բանվոր– ների մայիսմեկյան ցույցի կազմակերպմա– նը։ Մայիսի 19-ին Ղ․ Աղայանի գրական ու մանկավարժական գործունեության 40-ամ– յակի առթիվ հրապարակորեն հանդես է եկել քաղ․ ծրագրային ելույթով, որտեղ տիրող կարգերի դեմ վճռական պայքարի կոչ է արել։ 1902-ի ամռանը Շ–ի ղեկավա– րությամբ ստեղծվել է «Հայ սոցիաչ–դե– մոկրատների միությունը*, որպես ՌՍԴԲԿ բաղկացուցիչ մաս, որը հոկտեմբերին հրատարակել է իր օրգան <Պրուեաա– րիատ»-ը՝ լենինյան իսկրայական ուղղու– թյան առաշին հայերեն թերթը։ Այն բաց– վում է Շ–ի գրած «Հայ սոցիալ–դեմոկրատ– ների միության մանիֆեստ»-ով (տես <Մա– նիֆեսա հայ սոցիաչ–ղեմոկքւատնեըի միու– թյան»), որն արժանացել է Վ․Ի․ Լենինի բարձր գնահատականին։ 1902-ի աշնա– նը մեկնել է արտասահման և նոյեմ– բերին ընդունվել Բեռլինի համալսարանի փիլիսոփայության ֆակուլտետի պետ․ իրավունքի բաժինը։ Ուսմանը զուգընթաց Շ․ աշխատել է ՌՍԴԲԿ արտասահմանյան խմբակներում, մասնակցել Գերմանիայի ս–դ․ կուսակցության ձախ թևի գործունեու– թյանը, ծանոթացել Կ․ Կաուցկու, Ա․ Բե– բելի, Ֆ․ Մերինգի, Կ, Լիբկնեխտի, Ռ․ Լյուքսեմբուրգի և ուրիշների հետ։ 1903-ի գարնանը Շվեյցարիայում սաաշին անգամ հանդիպել է Վ․ ի․ Լենինին, և նրանց միշև այնուհետև հաստատվել է անխզելի կապ։ Շ․ դարձել է Լենինի զի– նակիցն ու բարեկամը, հանդես եկել որ– պես պրոֆեսիոնալ հեղափոխական և կարևոր դեր կատարել բոլշևիկյան կու– սակցության կառուցման ու ամրապնդման գործում։ Լենինի հանձնարարությամբ 1904-ին ժնևում գւխտվորել է ՌՄԴԲԿ Կենտկոմի հրատարակչությանը կից հա– յերեն ու վրացերեն մարքսիստական գրա– կանություն հրատարակող հանձնաժողո– վի աշխատանքները, հայերեն թարգմանել վԿոմունիսաական կուսակցության մանի– ֆեստը> և այլ երկեր։ Լայն աշխատանք է տարել Եվրոպայի հայ ուսանողության մեշ և ղեկավարել նրա հեղափոխական մասի գործունեությունը, մերկացրել նա– ցիոնալիստներին։ 1905-ի ապրիլին վերադարձել է Թիֆլիս։ Շ․ ՌՍԴԲԿ Կովկասյան միութենական կո– միտեի ղեկավարներից էր (տես Կովկաս– յան միութենական կոմիտե ՌՍԴՐԿ) և նրա օրգանի՝ <Պրոչետարիաւոի կռիվը» թերթի խմբագիրը։ Թիֆլիսում աշխատե– լով հանդերձ, Շ․ շրջագայել է Անդրկով– կասի տարբեր վայրեր, եղել Հայաստա– նի քաղաքներում ու գյուղերում (Երևան, Ղարաքիլիսա, Զալալօղլի, Ալավերդի, Հաղպատ ևն), ամեն կերպ ակտիվացրել բոլշևիկների գործունեությունը։ 1905-ի հոկտեմբեր–նոյեմբերին ղեկավարել է Թիֆլիսի բանվորների հեղափոխական ցույցերը և Ալավերդու պղնձահանքերի բանվորների գործադուլը։ Շ․ ծավալել է ժուռնալիստական ու հրապարակախոսա– կան բեղմնավոր գործունեություն, աշխա– տակցել բոլշևիկների կենտրոնական օր– գան «Վպերյոդ» («Вперёд») և «Պրոլե– տարի» («Пролетарий») թերթերին։ 1905-ի նոյեմբերին հիմնադրել և խմբագրել է «Կավկադսկի ոաբոչի ւիաոոկ» («Кавказ– ский рабочий листок») բոլշևիկյան առաջին լեգալ թերթը Անդրկովկասում, իսկ 1906՛–07-ին՝ <Կայծ>, <Նոբ խոսք> և <Օրեր* հայերեն թերթերը։ Բանավոր և գրավոր բազմաթիվ ելույթներում Շ․ անց է կացրել լենինյան ստրատեգիական ու տակտիկական գիծը, մերկացրել մենշե– վիկների օպորտունիզմը, անհաշտ պայ– քար մղել բուրժ․ նացիոնալիստների և մասնավորապես դաշնակցության դեմ։ 1906-ին Երևանի կազմակերպությունից մասնակցել է ՌՍԴԲԿ IV («միավորիչ») հա– մագումարին, իսկ 1907-ին Բորչալուի կազ– մակերպությունից՝ ՌՍԴԲԿ Y համագու– մարին և պաշտպանել լենինյան բանա– ձևերը։ 1907-ի կեսերին տեղափոխվել է Բաքու և դարձել տեղի կուսակցական կազմա– կերպության «ղեկավարն» ու «գլուխը» (ЦГИА, Груз․ ССР, ф․ 4, д․ 40, л․ 245), ձեռք բերել լայն ժողովրդականու– թյուն նավթաշխարհի բազմազգ պրոլե– տարիատի շրջանում։ Ստոլիպինյան ռեակ– ցիայի դաժան պայմաններում Շ․ հիմնա– դրել ու խմբագրել է «Բակինսկի պրոլե– տարի» («Бакинский пролетарий»), «Բա– կինսկի ռաբոչի» («Бакинский рабочий»), «Գուդոկ» («Гудок») թերթերը, «վոլնա» («Волна») ամսագիրը, հմտորեն զուգակ– ցել անլեգալ ա լեգալ աշխատանքի տակ– տիկան, գլխավորել բանվորների հեղա– Փոխական ելույթները, լայնորեն օգտա– գործել III Պետական դումայի ընտրու– թյունները, Բաքվի բանվորների «խորհըր– դակցական կամպանիան» ու ժողովրդա– կան տները, համախմբել պրոլետարիա–
