է ինֆորմացիոն կամ մատրիցային ԴՆԹ-ի պատճեն: Վերջինս ինֆորմացիա է փոխանցում, թե ինչ սպիտակուց պետք է սինթեզել բջջի հատուկ մասնագիտացված կառուցվածքի՝ ռիբոսոմի վրա: Սպիտակուցի սինթեզի ընթացքում ամինաթթուների աճման հերթականության «հրամանները» Գ-ում ծածկագրված (կոդավորված) են տրիպլետների (նուկլեոտիդների եռյակի) հաջորդականությամբ: Տրիպլետում նուկլեոտիդների յուրաքանչյուր զուգակցմանը համապատասխանում է որոշակի ամինաթթու: Այդ օրինաչափությունը կոչվում է գենետիկ. կոդ:
Կարևոր է Գ-ի ակտիվության կարգավորման խնդիրը: Գ-երը լինում են կառուցվածքային (հսկում են սպիտակուցի սինթեզը) և կարգավորիչ (հսկում են կառուցվածքային Գ-երի ակտիվությունը): Գոյություն ունեն Գ-եր, որոնք ապահովում են սպիտակուցից բջջային կառուցվածքների (թաղանթ, կորիզ, օրգանելներ) ձևավորումը կամ օրգանիզմի զարգացման ընթացքում՝ «քնած» Գ-երի ժամանակին մասնակցությունը ևն:
1969-ին աղիքային ցուպիկից մաքուր վիճակում անջատվեց և լուսանկարվեց անհատ. Գ, իսկ 1967-70-ին իրականացվեց Գ-ի քիմ. սինթեզը:
Գ. ոչ միայն ԴՆԹ-ի մոլեկուլի մի հատվածն է, այլև ամբողջ միկրոհամակարգ է, որը ձևավորվել է պատմականորեն՝ շրջակա միջավայրի և օրգանիզմի ներքին միջավայրի խիստ հսկողության արդյունքում: Ուստի, Գ-ի փոփոխականության գործընթացների կառավարման նպատակաուղղված մուտացիաների առաջացման խնդիրը որոշում են՝ Գ. ընդունելով որպես մոլեկուլային-կենսբ. համակարգ: Նման մոտեցումը կազմում է գենետիկական ինժեներիայի հիմքը:
ԳԵՆԵԱԼՈԳԻԱ, տես Տոհմաբանություն:
ԳԵՆԵՏԻԿՍ, ծագումնաբանություն, գիտություն օրգանիզմների ժառանգականության և փոփոխականության մասին:
Գ-ի վերաբերյալ 1-ին ենթադրություններն արվել են շատ վաղուց: Դրանք հիմնված էին ընտանի կենդանիների, բույսերի և մարդկանց զանազան դիտումների վրա: Դեռ այն ժամանակ մարդը որոշակի ընտրություն էր կատարում տեսակի ներսում՝ վերարտադրման համար առանձնացնելով առավել արժեքավոր հատկանիշներ ունեցող կենդանիներ և բույսեր: Նման պարզունակ ընտրությունը հնարավորություն էր տալիս ստեղծել տարբեր ընտանի կենդանիների և մշակաբույսերի մեծ թվով տեսակներ:
Ժառանգականության և փոփոխականության վերաբերյալ 1-ին գիտ. աշխատանքը հրատարակվել է 17-րդ դ., որտեղ գերմ. բուսաբան Կամերարիուսը եզրակացրել էր, որ կենդանիների նման բույսերն էլ ունեն սեռ, և բույսի 1 տեսակի փոշոտումը մյուսի ծաղկափոշով կարող է հանգեցնել միանգամայն նոր տեսակների առաջացման: 18-րդ դ. սկզբներին նկարագրվեցին 1-ին այդպիսի հիբրիդները:
Գ-ի հիմն. օրենքները բացահայտել է (1866) չեխ բնախույզ Գ. Մենդելը: Ոլոռի վրա կատարված փորձերի միջոցով նա պարզեց, որ յուրաքանչյուր հատկանիշի ժառանգումը որոշվում է որևէ գործոնով, որը փոխանցվում է սեռ. բջիջների միջոցով, և օրգանիզմների հատկանիշները խաչաձևման ժամանակ չեն անհետանում, այլ ժառանգվում են սերունդների կողմից՝ որոշակի օրինաչափությունների համապատասխան: Հետագայում նշված օրինաչափությունները կոչվեցին Մենդելի օրենքներ: Չնայած Մենդելը ոչինչ չգիտեր բջջում ժառանգ. գործոնների տեղադրության, քիմ. բնույթի և որևէ հատկանիշի վրա ազդելու մեխանիզմի մասին, բայց այդ գործոնների՝ որպես ժառանգականության միավորների մասին ուսմունքը դարձավ գենի տեսության հիմքը, իսկ հատկանիշի ժառանգման Գ-ական վերլուծության մեթոդը՝ Գ-ի հիմն. մեթոդ:
20-րդ դ. սկզբներին Մենդելի օրենքները, որոնք անհասկանալի էին ժամանակակիցներին, «վերահայտնաբերեցին» մի շարք կենսաբաններ, որի համար Գ-ի պաշտոն. սկզբնավորումը համարվում է 1900 թ., իսկ 1906-ին Բեյթսոնի առաջարկով ժառանգականությունը և փոփոխականությունն ուսումնասիրող գիտությունը կոչվեց Գ.: Դեռ 1901-ին Խ. դը Ֆրիզը հաստատել էր, որ ժառանգ. հատկանիշները փոխվում են թռիչքաձև, և առաջարկել էր մուտացիաների տեսությունը: Թ. Մորգանը և ուր. ապացուցեցին, որ գեների հիմն. կրողները քրոմոսոմներն են, որոնք ձողիկանման (կամ թելանման) գոյացություններ են բջիջների կորիզներում, և գեները քրոմոսոմի վրա տեղադրված են գծային կարգով:
1944-ին հաստատվեց, որ ժառանգ. հատկանիշների փոխանցումը կատարվում է դեզօքսիռիբոնուկլեինաթթվի՝ ԴՆԹ միջոցով (տես Նուկլեինաթթուներ), որից հետո սկսվեց մոլեկուլային Գ-ի բուռն զարգացումը: 1953-ին ամեր. գիտնականներ Ջ. Ուոթսոնը և Ֆ. Քրիքը վերծանեցին ԴՆԹ-ի կառուցվածքը, որը հնարավորություն տվեց հասկանալ վերջինիս ինքնավերարտադրման ու սերունդներին ծնողական դեների փոխանցման մեխանիզմը: Այնուհետև հայտնաբերվեց Գ-ական կոդը, որի օգնությամբ ԴՆԹ-ի մոլեկուլի հատվածներում (գեներում) «ծածկագրված» են տեղեկություններ այդ գենի հսկողությամբ առաջացող սպիտակուցի կառուցվածքի վերաբերյալ:
Պարզվեց գեներում ծածկագրված Գ-ական ինֆորմացիայի իրականացման մեխանիզմը: Մեծ նշանակություն ունեցավ բակտերիաների արտաքրոմոսոմային ժառանգականության հայտնաբերումը, որը պայմանավորված է հատուկ գործոններով՝ պլազմիդներով: Դա առանձնապես կարևոր էր, քանի որ մարդու և կենդանիների համար բակտերիաների վնասակարությունը (ախտածնությունը) պայմանավորող գեներ հայտնաբերվեցին ոչ միայն քրոմոսոմներում, այլև այդպիսի պլազմիդներում:
Մարդու մասին գիտության՝ մարդաբանության առանձին բաժիններում սկսեցին օգտագործել Գ-ի այն բնագավառի մեթոդներն ու փաստացի տվյալները, որը վերաբերում էր մարդու ժառանգականության ու փոփոխականության ուսումնասիրմանը, որն էլ կոչվեց մարդու Գ.:
Մարդու արդի Գ. սկզբնավորվել է 19-րդ դ. վերջերին: 1875-ին անգլ. գիտնական Ֆ. Գալթոնն առաջարկեց մարդու առանձին հատկանիշների զարգացման գործում ժառանգականության և միջավայրի նշանակության որոշման համար ուսումնասիրել դրանց կազմավորումը երկվորյակների օրգանիզմներում: Գ-ական օրինաչափությունների հետազոտման այդ մեթոդը կոչվեց երկվորյակային: 1908-ին 1-ին անգամ նկարագրվեցին նյութափոխանակության ժառանգ. հիվանդությունները, և ձևակերպվեց մարդու պոպուլյացիոն Գ., որն ուսումնասիրում է գեների կառուցվածքն ու դինամիկան մարդկանց սահմանափակ (աշխարհագր., էթնիկ., սոցիալ. ևն) խմբերում՝ պոպուլյացիաներում: Մարդու պոպուլյացիոն Գ-ի կարևոր խնդիրներից մեկը մարդկության գեների ֆոնդի (գենոֆոնդի) «գույքագրումն» է: Գ-ի նշված բնագավառը կոչվում է գենոաշխարհագրություն: Պոպուլյացիոն Գ-ի բնագավառի առաջընթացը հնարավորություն տվեց զբաղվել գեների ամբողջ համակարգերի էվոլյուցիայի վերլուծությամբ, որի հետ է կապված մարդու ժառանգ. բնույթում տեղի ունեցող ապագա տեղաշարժերի կանխատեսումը:
20-րդ դ. 20֊30-ական թթ. սկսեցին ուսումնասիրվել մարդու օրգանիզմում տեղի ունեցող մուտացիաները, առաջարկվեցին
