թափանցելիությունը, ինչպես նաև օրգանիզմի առանձնահատուկ ֆունկցիաները:
Արյան հոսքի հետ տարվելով տարբեր օրգաններ ու համակարգեր՝ Հ. կարգավորում են գեղձից բավական հեռու գտնվող օրգանի գործունեությունը: Դրանց նույնիսկ չնչին քանակը կարող է առաջացնել որևէ օրգանի գործունեության փոփոխություն, օրինակ՝ 1 գ ինսուլինը կարող Է պայմանավորել 125.000 ճագարի արյան շաքարի պարունակության զգալի իջեցումը:
Հ. համեմատաբար արագ քայքայվում են հյուսվածքներում և արյան մեջ դրանց հաստատուն մակարդակի պահպանման համար անհրաժեշտ է, որ անընդհատ գոյանան համապատասխան գեղձում:
Որոշ կենդանիների և մարդու շատ Հ. չունեն տեսակային առանձնահատկություն և նման են կազմությամբ, ուստի հիվանդների բուժման համար հաճախ օգտագործվում են խոշոր եղջերավոր կենդանիների, խոզերի և այլ կենդանիների ներզատիչ գեղձերից ստացվող հորմոնային պատրաստուկներ: Սակայն մարդու և կենդանիների սպիտակուցային ու պոլիպեպտիդային Հ. տարբերվում են կազմությամբ և մոլեկուլում ամինաթթվային մնացորդների միացման հաջորդականությամբ (տես Սպիտակուցներ), ինչպես նաև ֆիզիոլոգ. ակտիվությամբ: Շատ Հ. ստացվել են սինթետիկ եղանակով, որն ունի մեծ գործն. նշանակություն: Գենետիկական ինժեներիայի և կենսատեխնոլոգիայի հաջողությունները հնարավորություն են տալիս փոփոխված գենետիկ ծրագրով՝ միկրոօրգանիզմների օգնությամբ ստանալ մեծ քանակությամբ Հ. (օրինակ՝ ինսուլին):
Օրգանիզմում Հ-ի առաջացումը հսկվում է հետադարձ կապի սկզբունքով, օրինակ՝ արյան մեջ շաքարի կոնցենտրացիայի նվազումն արգելակում է ինսուլինի արտազատումը և մեծացնում գլյուկագոնի (արյան շաքարի պարունակությունը բարձրացնող հորմոն) արտադրությունը: Փոխներգործության շնորհիվ Հ. ապահովում են օրգանիզմի ներքին միջավայրի հաստատունությունը և հսկում արյան մեջ ջրի, շաքարի ու էլեկտրոլիտների պարունակությունը:
Հ-ի արտադրությունը կարգավորվում է նյարդահումորալ բարդ եղանակով, արյան մեջ և հյուսվածքներում որևէ նյութի պարունակությունն ընկալում են նյարդային վերջույթները կամ ենթատեսաթմբում գտնվող հատուկ բջիջները: Դրանք ազդում են ներզատիչ գեղձերի գործունեության վրա անմիջապես՝ ուղարկելով նյարդային ազդակներ կամ արտադրելով որոշակի նյութեր, որոնք նպաստում են հիպոֆիզի կողմից խթանող Հ-ի առաջացմանը: Վերջիններս իրենց հերթին կարգավորում են մյուս ներզատիչ գեղձերի (վահանագեղձ, սեռ. գեղձեր, մակերիկամներ) գործունեությունը: Ներզատիչ գեղձերի ֆունկցիայի վրա ազդում են նաև կենտրոնական նյարդային համակարգի մյուս բաժինները:
Հ-ի առաջացումը և ազդեցությունը, ներզատիչ գեղձերի գեր- կամ թերֆունկցիայի դեպքում օրգանիզմում տեղի ունեցող խանգարումներն ուսումնասիրում է ներզատաբանությունը:
Վահանագեղձի Հ., յոդ պարունակող թիրեոիդային Հ. են: Գեղձի բջիջներն օժտված են ընտրողաբար յոդ կուտակելու ունակությամբ: Յոդի անբավարարության դեպքում գեղձի հյուսվածքն աճակալում է, և առաջանում է խպիպ: Գեղձի բջիջներում յոդն օգտագործվում է միայոդթիրոզինի և երկյոդթիրոզինի սինթեզի համար, որոնք հատուկ բջիջներում առաջացնում են թիրեոգլոբուլին: Վերջինս պրոտեինազ ֆերմենտով (արտադրվում է վահանագեղձում) ճեղքվելիս գոյանում են ակտիվ Հ.՝ եռայոդթիրոնին (Թ3) և թիրօքսին (Թ4), որոնք անցնում են արյան մեջ և միանում շիճուկի սպիտակուցներին:
Եռայոդթիրոնինը ֆիզիոլոգիապես ավելի ակտիվ է, քան թիրօքսինը, բայց արյան շիճուկում մոտ 100 անգամ քիչ է պարունակվում և ավելի հեշտ է սպիտակուցից անջատվում: Արյան մեջ ազատ վիճակում գտնվող թիրօքսինի կիսաճեղքման ժամանակը մոտ 6 օր է, իսկ եռայոդթիրոնինինը՝ մոտ 2,5 օր:
Վահանագեղձի Հ. բարձրացնում են էներգիական փոխանակության ուժգնությունը: Թիրօքսին ներարկելիս այդ փոփոխությունները նկատվում են 24 ժ հետո և առավելագույնին են հասնում 10-12-րդ օրը: Եռայոդթիրոնին ներարկելիս էներգիական փոխանակությունն արագանում է 6-12 ժ հետո: Մարդուն 1 մգ թիրօքսին ներարկելիս էներգիայի օրական ծախսը մեծանում է մոտ 1000 կկալ-ով: Թիրօքսինը մեծացնում է ածխաջրերի, ճարպերի և սպիտակուցների ծախսը, բարձրացնում հյուսվածքների կողմից խաղողաշաքարի օգտագործումը: Վահանագեղձի Հ. ազդում են նաև օրգանիզմի պլաստիկ. գործընթացների վրա, արագացնում աճը, խթանում կենտր. նյարդային համակարգը: Հ-ի շատ առաջացման դեպքում նկատվում է ձեռքի մատների դող: Գեղձի թիրոկալցիտոնին հորմոնը կարգավորում է կալցիումի փոխանակությունն օրգանիզմում և օժտված է բարձր ֆիզիոլոգ. ակտիվությամբ: Այն ընկճում է ոսկրաքայքայիչ և բարձրացնում ոսկրաստեղծ բջիջների ֆունկցիան:
Հարվահանագեղձերն արտադրում են պարաթիրեոիդին (պարաթհորմոն), որը բարձրացնում է արյան մեջ կալցիումի պարունակությունը: Հորմոնի անբավարարության դեպքում կալցիումի և ֆոսֆատների պարունակությունն արյան մեջ նվազում է, իսկ մեզի հետ ֆոսֆատների հեռացումը մեծանում է: Ավելցուկի դեպքում արյան մեջ ֆոսֆատների մակարդակը բարձրանում է, իսկ արտազատումը մեզի հետ՝ նվազում: Պարաթհորմոնը խթանում է ոսկրաքայքայիչ բջիջների ազդեցությունը, իսկ ոսկրային հյուսվածքից դուրս եկող կալցիումն անցնում է արյան մեջ: Խթանում է նաև արյան մեջ կալցիումի կոնցենտրացիան բարձրացնող բոլոր գործընթացները, ուժեղացնում դրա ներծծումն աղիքներում և հետներծծումը երիկամային խողովակիկներում:
Ենթաստամոքսային գեղձի Հ., այստեղ կան բջիջների հատուկ խմբեր՝ լանգերհանսյան կղզյակներ (հայտնաբերող գիտնականի անունով), որոնք կազմված են ալֆա, բետա և գամմա բջիջներից: Բետա բջիջներն արտազատում են ինսուլին, ալֆան՝ գլյուկագոն: Գամմա բջիջները լավ չեն ուսումնասիրված, ենթադրվում է, որ արտադրում են սոմատոստատին հորմոնը, որը ճնշում է աճման և մի շարք այլ Հ-ի ու մարսող. ֆերմենտների առաջացումը:
Ինսուլինն ունի պոլիպեպտիդային բնույթ: 1-ինն է, որ հաջողվել է սինթեզել քիմ. եղանակով: Ինսուլինը կտրուկ բարձրացնում է մկանային և ճարպային բջիջների պատերի թափանցելիությունը խաղողաշաքարի համար, գլիկոգենի (պահեստային ածխաջրի) սինթեզը և կուտակումը մկաններում: Խթանում է ճարպի առաջացումը, բջիջներում՝ սպիտակուցի գոյացումը: Ինսուլինի մեծ չափաքանակներ ներարկելիս խաղողաշաքարի զգալի քանակություն արյունից անցնում է կմախքային մկանների, սրտամկանի, կաթնագեղձերի բջիջների մեջ: Դա առաջացնում է արյան խաղողաշաքարի կոնցենտրացիայի կտրուկ նվազում, որն անդրադառնում է նյարդային համակարգի բջիջների վրա: Գլխուղեղում և ողնուղեղում առաջանում է խաղողաշաքարի (էներգիայի հիմն. աղբյուրի) կտրուկ անբավարարություն, որի հետևանքով առաջանում է գլխուղեղի գործունեության սուր խանգարում ինսուլինային կամ թերշաքարարյունային շոկ: Վերջինս կարող է առաջանալ քաղցած վիճակում ինսուլինի նույնիսկ փոքր քանակության ներարկումից: Խաղողաշաքարի
