երբեմն նույնիսկ կործանարար բնավորություն: Այդ երևույթը մենք տեսնում ենք ժամանակակից Ռուսաստանում, ուր դասակարգային պայքարն ընդունել է պատմության մեջ չտեսնված չափեր ու սրություն և սպառնում է ռուս ազգի ամենակենսական շահերին:
Իր ապազգային կամ հակազգային գաղափարներով, իր հակապետական, անիշխանական մտայնությամբ հանդերձ՝ ռուս ինտելիգենցիան բնազդորեն կատարել է գերազանցապես աշխարհակալական գործ և այդ տեսակետով մեծապես դյուրացրել է ցարական բյուրոկրատիայի ձգտումների իրականացումը:
Ռուս ինտելիգենցիան իր գաղափարական քարոզով ու ազդեցությամբ հզորապես նպաստել է հպատակ ազգերի կրթական դասի այլասերման, բարոյալքման, ապազգայնացման, օտարացման, կասերցրել է նրա ազգային երանգը, թմրեցրել է նրա մեջ ազգային արժանապատվության զգացումը և թունավորել է նրա ազգային գիտակցությունը իր ցնորական տեսություններով ու վատառողջ մտքերով և երազներով: Իր արհամարհանքով ու ծաղրով նա սիստեմատիկաբար ներշնչել է հպատակ ազգությունների կրթվող դասին մի հրեշավոր մտայնություն, որի շնորհիվ մարդիկ սկսել են ամաչել իրենց ազգային ծագումից, քաշվել՝ իրենց մայրենի լեզվինց, իրենց հարազատ միջավայրից...
VI.
ԱՆՀԱՏԻ ԱԶԱՏՈՒԹՅՈՒՆԸ ԵՎ ԱԶԳՈՒԹՅՈՒՆԸ
⸺
Անհատի ազատության գաղափարը մեծապես զբաղեցրել է ռուս հասարակական միտքը: Լավրովը, Միխայլովսկին և ուրիշ ականավոր ռուս գրողներ ու գործիչներ անսպառ եռանդով և անսահման խանդավառությամբ պաշտպանել են այդ գաղափարը և պայքարել նրա իրականացման համար:
Եվ զարմանալի բան, նա հակադրվում էր մարդկության, հասարակության, պետության, աշխատավոր ժողովրդին և առհասարակ դասակարգին, բայց նա չէր հակադրվում գրեթե երբեք ազգության, չէր կապվում ազգության հետ: Սակայն «մարդկությունը» և «հասարակությունը» տնտեսական, քաղաքական, սոցիալական և կուլտուրական տեսակետով շատ ընդհանուր և անորոշ հասկացություններ են: Պետությունը քաղաքական կատեգորիա է և անմիջապես շոշափում է անհատի և ընդհանրության
