ված են իրար հետ- որ անկաերլի է մեկի ազատագրումն առանց մյուսի ազատագրման:
Ռուս հասարակակակն միտքը չէր կամենում ճանաչել պատմական այս պարզ, տարրական լինելու չափ պարզ, ճշմարտությունը: Այդ պատճառով նա ընդունում էր պայքարը հանուն դասակարգի ազատության, բայց չէր ընդունում պայքարը հանուն ազգի ազատագրության: Ընդհակառակը, ռուսական միտքը, համարելով ազգությունը չարիք, կռիվ էր մղում ազգության դեմ:
Խոսքն այստեղ մասնավոր, բացառիկ երևույթների մասին չէ, այլ ընդհանուր ուղղության, տիրող մտայնության մասին:
Ռուսական ինտելիգենցիայի մեջ տիրող այս ազգակեր կամ լավագույն դեպքում, ապազգային մտայնությունը, հզոր և, ես կարող եմ ասել, երբեմն նույնիսկ ճակատագրական ազդեցություն է արել հպատակ ժողովրդների հասարակական մտքի վրա:
Այդ ժողովրդների արթնացող ազգային գիտակցությունն իր զարգացման ճանապարհը հարթերլու համար, ստիպված է եղել ահագին եռանդ սպառել՝ ռուսական այդ հիվանդոտ մտայնության դեմ մաքառելով:
Զենքերը եղել են այնքան անհավասար, պայմանները եղել են այնքան աննպաստ՝ հպատակ ազգերի համար:
Մեկ կողմից՝ կանգնած էր ռուս պետությունը, ռուս ինտելիգենցիան, որ զինված էր տիրող մեծ ազգի հսկայական, անսպառելի միջոցներով, և մյուս կողմից՝ ճնշված ու հալածական փոքրիկ ազգությունները, որոնց հասարակական բնականոն զարգացումը կաշկանդված էր հազար ու մի կապանքներով ու արգելքներով և որոնց գոյությունն իսկ անընդունելի էր՝ որպես մեծագույն չարիք պետության համար:
Եվ կռիվն այս երկու անհավասար ուժերի միջ-, մերթ բացահայտ, մերթ խուլ ձևով, տևել է տարիներ, տասնյակ տարիներ և նույնիսկ դարեր:
Եվ որքան ավելի աննպաստ են եղել հպատակ ժողովուրդնեիր տնտեսական, սոցիալական և կուլտուրական պայմանները, որքան ավելի թույլ են եղել նրանց ազգային ինքնապաշտպանության միջոցները, այնքան ավելի ուժեղ ազդեցություն է բերել ռուսական թույնը նրանց ազգային օրգանիզմի վրա, այնքան ավելի խորը հետքեր է նա թողել նրանց հոգու մեջ:
Բոլոր հպատակ ազգերից, որոնք ապրել են ռուսական լծի
