Էջ:Տնային տնտեսության հանրագիտարան (Household encyclopedia in Armenian).djvu/151

Վիքիդարանից՝ ազատ գրադարանից
Այս էջը հաստատված է

Գետնանուշ (գետնապիստակենի, գետնընկույզ, գետնակաղին), Հայաստանում մշակում են Սյունիքի մարզում։ Գետնանուշը հավաքում են ուշ աշնանը՝ թուփը հողից ունդերի հետ հանելով։ Ունդերը (պատիճները) չորացնում և պահում են չոր տեղում։ Գետնանուշի միջուկը պատված է բաց շագանակագույն թաղանթով, որը հեշտությամբ հեռացվում է բովելուց հետո։ Բոված գետնանուշը համեղ և հաճելի ուտելիք է, օգտագործում են նաև տորթեր, հրուշակեղեն, պաղպաղակ պատրաստելիս։ Բոված գետնանուշը կարելի է մատուցել նաև շամպայն գինիների հետ։

Սովորական Ը. (պոպոկ, կակալ), Հայաստանում աճում է Արարատյան դաշտի, Զանգեզուրի, նախալեռնային, հյուսիս-արևելյան և այլ գոտիներում։ Պտուղները հավաքում են, երբ արտաքին պատյանը չորանում է, ճաքճքում և միջից դուրս է գալիս կարծրացած կեղևով հասունացած Ը.։ Հավաքած Ը. պահելու նպատակով չորացնում են արևի տակ կամ չորանոցներում։ Միջուկը պատված է բաց կամ մուգ թաղանթով, որը հեշտությամբ հեռացնելու համար կարելի է պահել աղաջրի մեջ (մոտ 12 ժամ)։ Աղաջրից հանելուց հետո միջուկը լվանում են հոսող ջրի տակ և չորացնում։ Հասուն միջուկը (մանրած, կտրտած, քերած) գործածում են որպես համեղ ուտելիք, որոշ սալաթներում (խնձորի, ճակնդեղի, նեխուրի, լոբու ևնի հետ), ինչպես նաև ավելացնում թթվաքաղցր, ծիրանի չրի և լոբու ապուրներին, ձվից, սմբուկից պատրաստված տարբեր կերակուրներին, սոուսին, պուդինգին։ Հայաստանում չոր միջուկից պատրաստում են շարոց (սուջուխ), ալանի ևն։ Աղով բոված միջուկը կարելի է մատուցել շամպայն և այլ գինիների հետ։ Չհասունացած միջուկը հարուստ է C վիտամինով։ Դրանից եփում են մուրաբա։

Շագանակ. ի տարբերություն վայրի շագանակենու դառը և տտիպ պտուղների, սովորական շագանակենու պտուղն ուտում են։ Սննդի մեջ օգտագործում են թարմ, ավելի հաճախ կարագով, բոված, խորոված կամ եփած շագանակները։ Շագանակը բովում են կեղևը թեթև ճեղքելով, իսկ եփում՝ և՛ կեղևով, և՛ առանց դրա։ Կեղևը հեշտ հանելու համար շագանակը նախօրոք պետք է ցողել ջրով և 10-15 րոպե պահել տաք ջեռոցի մեջ։ Մաքրելուց հետո շագանակի վրա մնացած բաց դարչնագույն դառը թաղանթը հեռացնելու համար միջուկները 1 րոպե լցնում են եռացող ջրի մեջ։

Տխիլ, պնդուկ, կաղին. Հայաստանում վայրի վիճակում աճում է Տավուշի, Լոռու, Սյունիքի մարզերի անտառներում։ Ընկուզիկների միջուկն օգտագործում են որպես համեղ ուտելիք, հում՝ ամբողջական կամ կտրտված (նաև խոհարարության մեջ)։ Բոված (խորոված) ընկուզիկները ձեռք են բերում յուրահատուկ համ, հաճելի հոտ և ավելի երկար են պահվում։

Մշակովի կամ պարտեզային տարատեսակը Հայաստանում մշակվում է Արմավիրի, Արագածոտնի, Վայոց ձորի և այլ մարզերում։ Պտուղներն ավելի խոշոր են։ Օգտագործում են որպես համեղ ուտելիք և հրուշակեղենի արտադրության մեջ։

Նուշ. Հայաստանում վայրի վիճակում աճում է Զանգեզուրի ստորին լեռնային գոտում։ Վայրի նուշի պտուղների միջուկը դառն է, կեղևը՝ ամուր։ Միջուկը պարունակում է յուրահատուկ բույրով արժեքավոր եթերայուղեր, սննդի մեջ կարելի է օգտագործել շատ քիչ քանակությամբ, այն էլ միայն հրուշակեղենին բույր տալու նպատակով։ Միջուկը պատված է բարակ, դարչնագույն թաղանթով, որը հեռացնելու համար միջուկը 1 րոպե տևողությամբ ընկղմում են եռացող ջրի մեջ, հանում թաղանթը, լվանում հոսող ջրի տակ և չորացնում ջեռոցում 50-70 °C ջերմաստիճանում։ Թարմ քաղցր նուշն օգտագործում են որպես անուշեղեն, ինչպես նաև սոուս, թխվածքաբլիթ, նշակարկանդակ, տորթ, լցոն պատրաստելիս։ Շաքարով կամ աղով բոված նուշը շամպայն գինու հետ լավ ուտեստ է։ Նուշը վաճառվում է կեղևով կամ մաքրած։

Պիստակ, խնկենի. Հայաստանում վայրի վիճակում հանդիպում է Մեղրու անտառներում, մշակվում Տավուշի մարզում։ Բաց մոխրագույն, ամուր կեղևը սերմի վրայից հանում են գրչահատ դանակով։ Միջուկի թաղանթը