թե՛ ամբողջ ձորին։ Արևմտյան պատին վրա գեղեցիկ տառերով գոյություն է ունեցել 6 տող արձանագրություն, որուն երեք տողը ջնջված է մեզ անհայտ պատճառով, իսկ մնացյալ 3 տողին մեջ գրված է հետևյալը. «Ի տէրութեան բարեպաշտ իշխանին Պռոշա ես Մկր(տ)իչ սնեալ ի սուրբ ուխտիս ետու». այսքանը ամփոփված է երեք տողի մեջ, իսկ մնացյալ երեք տողը քերված ու ջնջված է։
Եզրակացություն․− Պեղված վայրում գոյություն ունեցել է մի մեծ սրահ, որուն նմանները թեև զանազան տեղերում տեսնված են քար ու կրով սրբատաշ շինված, բայց այսքան մեծ սրահ ամբողջովին քարափոր, առաջին անգամն է երևում Գեղարդաձորին մեջ։
Արվեստագործության մաքրության տեսակետով ըստ ամենայնի կատարյալ է մանավանդ ներքին համաչափությունների նկատմամբ։ Թեև փլուզումներով շատ ջախջախված է քարափոր սրահը, սակայն ամենակարևոր նյութերեն մեկը պետք է որ լինի ճարտարապետության և գեղարվեստի պատմության մեջ։
Քրիստոնեական շրջանի Այրիվանքի պատմությունն ըստ մեր հայ մատենագրության, մինչև 4-րդ դարը կհասցնենք։ Սակայն Գեղարդաձորի բազմաթիվ այրերին մեջ թե՛ բնական և թե՛ ձեռագործ այրեր շատ կան, ուստի անհրաժեշտ է այդ ձորը հետազոտության ենթարկել նաև նախաքրիստոնեական շրջանների տեսակետով և գրել մանրամասն ուսումնասիրություն, որը մեր գրականության մեջ գոյություն չունի։
Այրի վանքի ձորը և քարայրերը կապ պետք է ունենան նախաքրիստոնեական պաշտամունքների հետ, ինչպես Բագնայրը իր քարայրերով և աշտարակաձև մնացորդով, ինչպես Բագարանն իր քարայրերով, Աղավնատուն գյուղը, Հաջի Ղարայի գերեզմանատան զույգ աշտարակների և «Արդար Դավիթ» անվանված աշտարակի մնացորդները։
Անպայման քննության առնել ձորի հանդիպակաց լանջին վրա գտնված ստորերկրյա սանդուխը, որը թեև ես չեմ տեսել, այնուամենայնիվ վերջերս շատ է խոսվում այդ մասին ժողովուրդի մեջ։
Զվարթնոց եկեղեցու ավերակները և նրա շուրջը եղող ամբողջ հնագիտական սամանները ՊՀՊ Կոմիտեն իր անմիջական հսկողության տակ առած լինելով, նախորդ նիստում (1925 հունվար 4) հանձնարարեց ինձ, ավերակների խնամքով պահպանության համար, հարկ եղած անմիջական կարիքները քննելով զեկուցել Կոմիտեին։
Այժմ ներկայացնում եմ ժողովի քննության իմ կողմանե հարմար դատված անմիջական անհետաձգելի կարիքները։
Զվարթնոցի ավերակներն իրենց գեղարվեստա-պատմական բարձր արժեքի համապատասխան հոգածությունից մինչև այսօր զուրկ մնացած լինելով, օր ըստ օրե ոչնչանալու վրա են։
Բացի անխնամ և անպատսպար մնալուց, հուշարձանի արժեքը գիտականորեն ըմբռնելու անընդունակ հսկիչներ ու ձեռքին տակ (Խաչիկ վրդ.) ավելի ևս ապականվել են, նրա անմիջական շուրջը տգեղ և աննպատակ շինությունների խտացումով։
Այժմ, մնացորդ պատերի վերևներից և կողքերից անձրևի ջրերը ծծվելով, առաջանում են ճեղքվածքներ, փոշիանում է կրաշաղախը և դուրս են պրծնում քարերը։ Վերջերս փլավ արևելյան կողմի հնձաններից մեկուն հյուսիսային պատը։ Հնձաններու հատակները մաքուր կրաշաղախով ծեփված էին պեղման ժամանակ, այժմ մաքուր հատակի ծեփերի փշրանքները միայն կտեսնվին։ Փլչելու անմիջական վտանգի տակ են տաճարի կենտրոնին վրա շինված բոլորակ ավազանին հյուսիս-արևմտյան մասը և սեղանի մնացրդը։ Նույնպես մոտալուտ ավերման ենթակա են տաճարն արևմտյան կողմից շրջապատող և ներկայիս պահապանների բնակարանի վերածված բուրգերը և ուրիշ որմնամասեր։ Բացօթյա բոլոր գեղաքանդակ քարեր, անձրևի և արեգակի ազդեցության տակ ոչ միայն հալվում ու մաշվում են, այլև մեծ մասամբ նրանց վրայի գեղարվեստական քանդակագործությունները թանձր մամուռով ծածկվում են։
Վաղօրոք ցուցակագրած թանգարանի իրեղենների մեծ մասն անհայտացած լինելեն զատ, այսօրվա մնացած մասը նույնպես անխնամ թափված է միմյանց վրա, առանց մի հարմար շենքում դասավորելու և ցուցակագրելու։ Անգիտակից հսկողների անուշադրության պատճառով բացօթյա թողված անգնահատելի հիշատակարան բևեռագիրը մի քանի տեղ քարով ծեծվելով փչացված են նշանագրեր։
Այսօրինակ ավերումներ և կորուստներ շատ կարելի է ցույց տալ, սակայն ես առանց ավելի երկար ծանրանալու այս հանգամանքի վրա, պիտի հայտնեմ իմ կարծիքով հարմար դատված անմիջտկան միջոցները, որոնք անհրաժեշտ են նպատակահարմար կերպով հուշարձանի պահպանության։
1. Նշանակել փոքր ի շատե գիտակից և աչալուրջ հսկիչ, որ ոչ միայն հսկե ավերակների պահպանության, հսկե նաև պահապանների և աշխատավոր բանվորների գործունեության վրա։ Պարտ ու պատշաճ ընդունելություն ցույց տալով բազմաթիվ այցելուներին առաջնորդե և որոշ չափով ծանոթացնե ավերակների անցյալի և ներկայի հետ։
2. Առաջիկա գարնան սկզբին անմիջապես հատկացնել բանվոր վարպետ և պատրաստել շինվածանյութ, խախտված մասերն ամրացնելու համար. ծեփել պատերի այն բոլոր մասերը, որոնք ընդունակ են դարձել անձրևի ջրերը ծծելու։
3. Մշտապես ավերակների մոտ բնակվող պահապանների համար անմիջապես բնակարան ավերակներից
