Վաղուց անցեր էին եգիպտական մեծագործ Ռամզեսներու, փարավոններու և ասորա-քաղդեական Սենեքերիմներու, Սարգոններու աշխարհադղորդ շրջանները։
Փիլիպյան Աղեքսանդրի վաղահաս մահվամբ հռովմայեցի կայսեր տիեզերակալի մեծ փառքը ընդմիշտ աղոտեցավ և աշխարհասասան կայսրությունը՝ բախտախնդիրներու մեջ բաժան-բաժան եղած անվերջ կռիվներու ասպարեզ դարձավ, մինչև որ միջին դարուն համաշխարհային մեծ հեղաշրջում մը փոխեց երկրին ճակատագիրը։
Միջին դարուն առաջ եկավ բյուզանդական ահեղ կայսրություն մը, որ մոտավորապես երեք դար միահեծան տիրապետեց Եվրոպայի և Առաջավոր Ասիայի մեծ մասին, ավելի քան, Ալեքսանդր աշխարհակալի տիրապետած սահմանները։ Եթե արաբական աշխարհավեր արշավանքը վրա չի հասներ, թերևս բյուզանդական կայսրության բախտը մինչև համաշխարհային տիրապետության հասներ։
Սկսած Բյուզանդիոնի մայրաքաղաք դառնալեն (326-330) մինչև Ֆաթիմ սուլթան Մահմեդի տիրապետությունը (1453) Բյուզանդիոնի փառապանծ գահուն վրա նստող կայսրներուն ամենուն չվիճակվեցավ պատմական, քաղաքական և գիտական մեծագործության հավիտենական անուն թողելու, անոնցմե ոմանց համար այդ փառաշուք գահը թեև փուշ ու տատասկ եղավ և զիրենք ավելի թշվառացուց, քան սովորական մարդկանց ամենեն թշվառականը, սակայն ուրիշներու համար երջանկության և վայելչության այնպիսի հեշտավառ դրախտ դարձավ, որ երբեմն փորձվեցան ինքզինքնին սովորական մահկանացուներե շատ բարձր՝ աստվածներ կարծելու։
Ժամանակը անկայուն է և անոր դատաստանը անողոք և իրեն հետ միասին անէության անդունդը կգլորե ինչպես ցավ ու տառապանք, այնպես ալ փառք ու վայելչություն։
Այսպես անէացավ և ստվերի մը նման եկավ անցավ ավելի քան տասն և հինգ դարեր ապրող, իշխող և հզոր առյուծի նման մռնչող բյուզանդական երբեմնի աշխարհահռչակ կայսրությունը։
Պատմությունը հազիվ կարողացավ ժամանակի անէացնող հոսանքին աոջևեն փրկել քանի մը արժանահիշատակ անցքեր, այս երկար ու մեծանուն անցյալեն, և կայսրության աստվածային գահը բազմողներու լոկ անունները միայն պահել, խիստ նսեմ և անփառունակ։
Սակայն այս տասն և հինգ դարերու մեջ Բյուզանդիոնի աստվածային գահուն վրա նստողներեն երկուքին իսկապես վիճակվեցավ աստվածանալու չափ համաշխարհային փառքի և հավիտենական երախտագիտության արժանանալու նախանձելի բախտը։
Այս երկուքը՝ Կոստանդիանոս և Հուստինիանոս՝ իրենց անվան այնպիսի մահարձաններ կանգնեցին, որոնց աոաջինինը պիտի մնա կանգուն այնքան ժամանակ, որչափ ժամանակ գոյություն ունենա քրիստոնեությունը, իսկ երկրորդինը՝ պիտի մնա քանի գոյություն ունենա աշխարհի մեջ գիտության և գեղարվեստի պաշտամունքը։
Բայց արդյո՞ք արդարացի կերպով տիրացան այս երկու կայսրներ իրենց վիճակված հավիտենական փառաց պսակին։ Ժամանակը պիտի պարզե այդ ճշմարտությունը, անոր դատաստանն արդար է և վճիռն անողոք, գուցե գա օր մը, որ անոնց պատվանդաններուն քով կանգնե ավելի բարձրերը և բազմացնե անոնց վրա այն ճշմարիտ աստվածները, որոնց ավելի արդար իրավունքն էր հավիտենական համաշխարհային երախտագիտությունը։
Կոստանդիանոս, հակառակ իր նախորդներու հալածող քաղաքականության, քրիստոնեությունը ազատ և պետական կրոն հայտարարեց, որո փոխարեն, քրիստոնյա աշխարհը, ի վարձատրություն կայսերական այս բարյացակամության, զինքը պաշտելի սրբոց կարգը դասեց։
Մինչև վերջին օրն առանց մկրտված լինելու քրիստոնյա և հավիտենական պաշտաման արժանի սուրբ հռչակավոր Կոստանդիանոս համոզվա՞ծ էր արդյոք հանուն քրիստոնեության մարտիրոսացող հարյուր հազարավորներու դատին ճշմարտությանը որոնք կպահանջեին ընդհանուր մարդկության համար ազատություն, հավասարություն և եղբայրություն, թե երեք հարյուր տարիներն ի վեր մարտիրոսներու արյամբ ոռոգված ու բեղմնավորված քրիստոնյա աշխարհի ահավոր ուժին առջև ակամա տեղի տալով արքայական վեհաշուք գահն ու աշխարհային փառքն ու վայելչությունն ապահովեց։
Անշուշտ չէր մոռցած քանի մը տարիներ առաջ Դիոկղետիանոսի սարսափը ամբողջ բանակին զինաթափ տեսնելու վտանգին առջև, երբ կռոց զոհելու կբռնադատեր իր քրիստոնյա զինվորներուն։
«Սովաւ յաղթեսցիս» ի ճշմարտության տեսիլին մեջ արդյոք խա՞չն էր տեսած, թե՞ աչոք բացոք տեսավ իր գահին ու թագին սպառնացող քրիստոնյա բանակին անպարտելի ուժը։
Արժանահավատ պատմությունը կհավաստե, թե խաչանիշ սաղավարդակիր և վահանակիր բանակի միահամուռ զորությունը փրկեց կայսրության ամբողջությունը մոտալուտ կորստյան վտանգեն, կհավաստե նաև, թե բովանդակ բանակի զինվորները հաճույքով դրին իրենց կուրծքի վրա իրենց վսեմ գաղափարի հաղթանակի պաշտելի խորհրդանշանը։
Ուրեմն բախտը գեթ առ ժամանակ ուզեց երեք հարյուր տարվան մարտիրոսներու արյամբ հյուսված՝ «ազատության, հավասարության և եղբայրության» գաղափարի փառաց պսակը ժառանգե Կոստանդիանոս կայսրը։
Հուստինիանոս ուզեց որ, իր օրով քաղաքական խառնակության մը ժամանակ մոխիր դարձող Կոստանդինաշեն եկեղեցին այնպես մը վերաշինե, որուն նմանը աշխարհի մեջ տեսնված չի լինի։
Հասավ իր նպատակին, կանգնեց հանուն ս․ Սոփիայի գերահրաշ տաճար մը, որուն վրա տասն և չորս դար հիացավ բովանդակ աշխարհը։
- ↑ Այս մինչև այժմ անտիպ հատվածն ուներ երկու՝ տարբեր ձեռագրերի վրա տարբեր վերնագիր, որոնցից մեկը դրինք փակագծի մեջ։ Կազմող
