Ի՞նչ զգացմունքներե մղված Հուստինիանոս ձեռնարկեց այդպիսի աշխարհահռչակ մեծագործության։
Ոմանք կվերագրեն անոր ջերմեռանդ հավատքին, ոմանք ալ ծայրահեղ գեղարվեստասիրության։ Սակայն հավատացողներ ալ կան, որ այդ միջոցին ամբոխացած ժողովուրդին առջև անհրաժեշտ էր թափել, հեղեղել իր պետության գանձարանին մեջ կուտակված ոսկիները, և այդ ոսկիներու շողշողուն փայլով ստեղծել տատանվել սկսող գահին նեցուկները։ Իսկ ոսկիին հետ երբ կմիանար աստվածառաք հրեշտակներու պատգամը տաճարի շինության մասին, այն ժամանակ կայսրը նվիրական կդառնար ռամկին աչքում և անձեռնմխելի կդառնար անոր գահը։
Ինչե՞ր էին հրեշտակներու պատգամները աստվածախոս այս նոր Սողոմոնին։
Հրեշտակները բերին տաճարը շինելու աստվածային անբռնաբարելի կամքը, տաճարին չափը, ձևը և ամբողջ հորինվածի ծրագիրը։
Կայսրն առանձին հպարտությամբ հայտարարեց, որ եթե աստված չհրամայեր տաճարի շինությունը, եթե հրեշտակը չբանար անհայտ քարայրի մը մեջ ծածկված անհամար ոսկիի շտեմարանը, ինքը բնավ չէր կարող հանդգնել այդ մեծագործության ձեռնարկելու։ Նաև եթե աստված չի տար այդ զարմանահրաշ տաճարի գեղարվեստական զմայլելի ծրագիրը և իր հրեշտակներու միջոցավ չի ղեկավարեր անոր շինությունը, ինքը անզոր էր քան Սողոմոն գերազանցելու։
Ուրեմն ի՞նչ կասկած կարող է լինել, որ աստված, Սողոմոնեն շատ ավելի սիրեց Հուստինիանոսին։
Եթե Կոստանդիանոս խոստովանեցավ, որ առանց խաչի կամ խաչակիր բանակի ինքը անզոր էր վերահաս վտանգեն կայսրությունը փրկելու, նույն խոստովանությունը վեհանձնաբար կատարեց Հուստինիանոս իր անզորության մասին, առանց աստվածառաք հրեշտակներու օժանդակության։
Կայսրության գանձարանին անսպառ միլիոններ մատակարարող ճարտարամիտ ելևմտագետ պաշտոնյաներ և երկու մեծահանճար ճարտարապետներ եթե դժգոհ էին այս աստվածային պատգամներեն և հրեշտակային օժանդակության հավաստիացումներեն, սակայն լռությունը իմաստություն համարեցին, վստահ լինելով, որ ժամանակը ուշ կամ կանուխ պիտի վերցնե իրենց վրա ծածկված հրեշտակային շողշողուն հանդերձները և պիտի ցույց տա աշխարհին Հուստինիանոսի վայելած փառաց դափնիներուն իսկական ժառանգորդները։
Հուստինիանոս բոլորովին սխալ չէր իր հայտարարության մեջ, մի՞թե սովորական մարդոցմե բարձր հանճարները պաշտվելու արժանի չեն։
Ժամանակը թերևս օր մը Կոստանդիանոսի փառաց պատվանդանին քով ավելի բարձր պիտի կանգնե համամարդկային իրավանց պաշտպան նահատակներու փառապանծ արձանը, որուն առջև հավիտյան պիտի երկրպագեն իրավազրկության կապանքներեն ազատված մարդկությունը, իսկ Հուստինիանոսի պատվանդանին մոտ պիտի կանգնե Անթեմիուսի և Իզիտորի հոյակապ արձանները, որոնց առջև հավիտյան պիտի խոնարհվին գիտության և գեղարվեստի բոլոր երկրպագուները։
Գուցե մնան Կոստանդիանոսն ու Հուստինիանոսն ալ իրենց խոնարհ պատվանդաններուն վրա՝ աոաջինը իբրև համեստ զիջողության, իսկ երկրորդն իբրև գեղեցիկին ու վսեմին մարմնացում գեղարվեստը գնահատողի օրինակ։
Կոստանդնուպոլսո Ս. Սոփիա եկեղեցին միջին դարու ճարտարապետական ամենամեծ հրաշալիքն է։
Այս հրաշալիքը 6-րդ դարու սկզբին կանգնել տվավ Հուստինիանոս կայսրը, փոքր ասիացի երկու հույն ճարտարապետներու ձեռքով, որոնց մեկն էր Թրալլացի Անթեմիուս և մյուսը՝ Միլետացի Իսիդոր։
Այս եկեղեցին մինչև այսօր աշխարհի բոլոր գիտնականների ուխտատեղին է, որը Կոստանդնուպոլսո առումեն հետո մզկիթի փոխարկեցին թուրքերը։
Անկարելի է առանց զարհուրելու դեպի վեր՝ անոր գմբեթին նայել, որ երկնքի մը պես կախված է դիտողի գլխին վրա, որուն մեջ բյուզանդական կայսրության օրով ոսկեղեն ու արծաթեղեն անթիվ ջահեր ու կանթեղներ կփողփողային աստեղազարդ երկինքի մը նման։
Գմբեթի տրամագիծը 31 մեթրեն ավելի է, տրամագիծ մը, որ քիչ պակաս է Զվարթնոց եկեղեցիի կամ Անիի Գագկաշեն ս. Գրիգոր եկեղեցիի ամբողջ շենքին տրամագծեն։
Շենքը վերջանալեն, Հուստինիանոս քառաձի կառքով գնաց օծման հանդեսին ներկա գտնվելու. երբ ներս մտավ ու տեսավ այս հրաշալի շենքը զարդարված ոսկեղեն և արծաթեղեն զարդերով, բյուրավոր ջահերով ու կանթեղներով, հպարտ շեշտով մը գոչեց․−
«Հաղթեցի քեզ, Սողոմոն»…
Օծման թվականեն քսան տարի հետո, այս մեծագործ գմբեթը փլավ։ Հուստինիանոս առանց հուսահատվելու, վերստին նորոգեց ավելի հաստատուն կերպով։ Այս նորոգութենեն հետո միշտ անվնաս մնաց մինչև 989 թվականը։ Այս թվականին ահեղ երկրաշարժ մը վերստին փլցուց գմբեթը և շենքն ալ մեծ ճեղքվածք ստացավ։
Ժամանակակից հայազգի Վասիլ կայսրը ուզելով անմիջապես վերանորոգել այս չնաշխարհիկ հիշատակարանը, բազմաթիվ տեղացի ճարտարապետներ հավաքեց անոր շուրջը։
Այս դեպքին նույնպես ժամանակակից հայ պատմագիր Ստեփաննոս Ասողիկ կպատմե, թե տեղացի ճարտարապետներեն ոչ ոք չհամարձակվեցավ հանձն առնել անոր վերաշինությունը։
Պատահաբար այնտեղ գտնվեցավ Շիրակի թագավոր Սմբատ Բագրատունիի անձնական ճարտարապետը՝ Տրդատ, որ հիմնարկել էր Անիի Մայր եկեղեցին, բայց Սմբատի մահվամբ շինությունը ընդհատվել էր, մինչև Գագիկ Շահնշահի զուգակից Կատրանիդե թագուհիի վերսկսելը։
Այս հանճարեղ ճարտարապետը հրավիրվեցավ
