է Ամարասի վանքը։ Հայ պատմիչների վկայության համաձայն վանքը հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը418, որի կառուցումը ավարտին է հասցրել իր թոռը՝ Գրիգորիս եպիսկոպոսը։ Նրա ժամանակ էլ վանքը դառնում է եպիսկոպոսանիստ։ Երբ 338թ. Գրիգորիսը քարոզչության ժամանակ նահատակվում է Դերբենդում, նրա աշակերտները եպիսկոպոսի մարմինը ամփոփում են Ամարասում։ Vդ․ Վաչագան Բարեպաշտը Գրիգորիսի գերեզմանի վրա կառուցում է ստորգետնյա մատուռ-դամբարան, որը գտնվում է եկեղեցու բեմի տակ։ Հայտնի է, որ Մեսրոպ Մաշտոցը այստեղ բացում է հայկական առաջին դպրոցներից մեկը։
Ամարասը, լինելով Արցախի ոչ միայն հոգևոր, այլ նաև մշակութային, տնտեսական և ազատագրական պայքարի կենտրոնը, բոլոր ժամանակների նվաճողներն էլ՝ պարսիկները, արաբները, սելջուկ-թուրքերը, թաթար-մոնղոլները մշտապես ձգտել են հիմնավեր անել Աստծո այդ տունը։ Ավանդությունը պատմում է, որ Լենկ-Թեմուրը վանքը ավերելուց հետո իր զինվորներին շարքով կանգնեցնում է Ամարասից մինչեւ Արաքս գետը (հեռավորությունը մոտավորապես 45կմ) և հրամաում վանքի քարերը իրար փոխանցելով լցնել գետը։ Սակայն շուտով վանքը իր բարեշեն տեսքն է ստանում։
XVIդ. երկրորդ կեսին Պետրոս եպիսկոպոս Գիշեցու ջանքերով վանքը վերանորոգվում է, և միաժամանակ Հերհեր գյուղում կառուցվում ս. Գրիգորիս ամառանոց եկեղեցի։
XVI-XVIIդդ. Ամարասը ամուր պարսպապատվում է, կառուցվում են օժանդակ շինություններ, օթևաններ։ Պարսպի երկարությունը 85, լայնությունը 59, իսկ բարձրությունը 5 մետր է։
XIXդ.սկզբներին վանքը անտեր էր մնացել։ Թուրքերը այն անվանում էին Աղ–Օղլան։ Արցախը Ռուսաստանին անցնելուց հետո Ամարասը դարձրին մաքսատուն։ Բաղդասար միտրոպոլիտի ջանքերով 1848թ. մաքսատունը տեղափոխվել է Արաքսի ափը, իսկ վանքն իր կալվածքներով վերադարձվել Հայոց հոգևոր իշխանոթյանը։
Ամարասի ներկայիս եռանավ բազիլիկ հորինվածքով եկեղեցին հիմնովին վերաշինվել է 1858թ. շուշեցիների միջոցներով։ Վաղ միջնադարյան շրջանի մյուս հռչակավոր կառույցը՝ Քաշաթաղի շրջանում
