որ նույնիսկ մրցում էր ֆեոդալների հետ։ Սոցիալ-քաղաքական կառուցվածքի, հասարակակարգի փոխվելով փոխվում է և հասարակական պսիխիկան, իրավունքի հասկացությունը, ապա և գաղափարախոսությունը կրոնի, մորալի-բարոյականության, արվեստի ու գրականության վերաբերյալ` նախորդ շրջանի գաղափարախոսությանը հակադիր: Հետզհետե իշխանության և «իրավունքի աղբյուրը» ռազմիկ ֆեոդալներից անցնում է «խաղաղ առևտրի վրա»։ Ստեղծվում է դեմոկրատիկ հոսանք ընդդեմ ֆեոդալական հասարակակարգի։ Անիում, հավանորեն և այլ քաղաքներում, «առաջ է գալիս քաղաքային ինքնավար կյանք, քաղաքային ինքնավարություն, քաղաքային ավագների գլխավորությամբ և օրենսդրական իշխանությամբ քաղաքի սահմաններում»:[1] «Ավագների խորհուրդը վարում էր քաղաքի բոլոր գործերը»: Դրա «ծագման մասին տակավին չկան տեղեկություններ, համենայն դեպս՝ դա գոյություն է ունեցել Անիում Շեդդադիդների, վրացի կուսակալների և Զաքարյանների օրով»։[2] Եվ որ գլխավորն է՝ Անու կյանքը կանանց սոցիալապես հավասարեցրել էր տղամարդկանց հետ. «Անեցի կանայք անարգել ունեին տղամարդկանց քաղաքացական իրավունքները»:[3] Նրանք էլ հերոսաբար պաշտպանել են իրենց քաղաքն ընդդեմ թշնամիների, ինչպես 1124 թ. Այծյամն (Այծեմնիկ) անունով քաղաքացուհին, որ «առնացի ստացեալ սիրտ», քաղաքի պարսպի վրա դիմադրել է պաշարողներին, «առ ոչինչ համարեալ զխոցուածս նետիցն զոր վիրաւորէին արտաքուստ»։[4] Այծեմնիկն իհարկե մենակ չի եղել կանանցից։
Կուտակված հարստությունը գործադրվում էր ամենից առաջ քաղաքային շինարարության վրա. քաղաքները ոչ միայն պարիսպներով ամրացվում էին արտաքին թշնամիներից պաշտպանվելու համար, այլև զարդարվում էին բազմաթիվ հոյակապ եկեղեցիներով ու պալատներով։ Ա. Լաստիվերտցին[5] անպարիսպ Արծն քաղաքի համար գրում է. «վաճառականք սորա փառաւորք», «վաճառականք՝ եկեղեցւոյ շինողք և զարդարիչք»։ Ոչ միայն տղամարդիկ, այլև կանայք մասնակից էին լինում շինարարության գործին, նույնիսկ քաղաքի աշտարակների։ Ազնվանում է մարդկանց ճաշակն ու պահանջը. ձգտում էին ամեն ինչ, և՛ եկեղեցիները, և՛ աշխարհիկ շենքերը, նույնիսկ պարիսպներն ու աշտարակները, գեղեցկացնել որևէ կերպ։ Եկեղեցիները զարդարում էին քանդակներով, ֆրեսկներով ու նկարներով։ Զարդարանքներով պճնվում էին և իշխանական պալատները և այլ շինությունների ֆասադները:[6]
Մյուս կողմից քաղաքներում ստեղծվում են բարեկեցիկ կյանքի պայմաններ։ Անիում, անշուշտ նաև մյուս վաճառաշահ քաղաքներում, շինվում են քարվանսարաներ, որոնք անհրաժեշտ էին դրսից եկած առևտրականներին
