այդ զինյալ կռիվը դարձել է նյութ գովք ու երգի: Դրա առաջին քերդողն է Եղիշեն, 5-րդ դարի նշանավոր գրողներից մեկը, որ իր «Վասն Հայոց պատերազմին» գրքով[1] անմահացրել է և՛ իրեն, և՛ իր գովերգած եղելությունը։ Նրա գրվածքն ամենալավ անդրադարձումն է այն ժամանակի իրականության։
Ինչպես մեր հին մատենագիրներից շատերի, նույնպես և Եղիշեի մասին, ցավոք, չունենք կենսագրական տեղեկություններ։ Ըստ հին ավանդության՝[2] նա եղել է Վարդան զորավարի զինվոր և դպրապետ, այսինքն քարտուղար. սպասավորել է նրան, ականատես է եղել «ամենայն անցիցն որ անցին ընդ զօրսն Հայոց ի Յազկերտէ Պարսից արքայէ»։ Պատերազմից հետո նա թողել է զինվորությունը, դարձել է կրոնավոր մենակյաց Մոկաց աշխարհում և այնտեղ գրել Պատմությունը և ուրիշ աշխատություններ։ Ըստ ավանդության՝ նա վախճանված է Ռշտունիքում, ուր մինչև վերջերս ցույց էր տրվում նրա գերեզմանն իբրև ուխտատեղի։
Այս ավանդությունն անշուշտ հիմնված է իրականության վրա, բայց թե ո՛ր չափով, այդ որոշ չէ[3]։ Միակ հավաստի աղբյուրը կենսագրության համար՝ է՛ Եղիշեի իրեն տված տեղեկությունն իր մասին իր աշխատությունների մեջ։ Նա իր գրած Պատմության սկզբից հենց մեր առաջ պարզում է իր զգայուն սիրտը, իր վշտաբեկ վերաբերմունքը դեպի իր ազգի թշվառությունն ու կրած հարվածները, որոնց մեջ եղել է և ինքը։ «Սկսցուք ուստի արժան է սկսանել,— գրում է նա,— թէպէտ և ոչ յօժարիցեմք զթշուառութիւն մերոյ ազգիս ողբալ։ Ահա ոչ ըստ կամաց արտօսրալիր ողբովք ճառագրեմք զբազում հարուածսն՝ յորում պատահեցաք և մեք իսկ ականատեսք լինելով» (էջ 11)։
Երկրորդ անգամ էլ նա շատ որոշ գրում է իր ականատես լինելու մասին։ «Բայց մեք թէպէտ և ոչ ունիմք հրաման բամբասել զիշխանն, բայց և ոչ գովողք կարեմք լինել այնմիկ, որ աստուածամարտն լինիցի։ Այլ զանցս իրացն պատմեմք որ ի նմանէ ընդ սուրբ եկեղեցիսն էանց, և ոչ դանդաղիմ. ոչ բամբասասէր մտօք, այլ ճշմարտութեամբ զելս իրացն
- ↑ «Եղիշէի Պատմութիւն Վարդանանց ըստ Անձևացեաց օրինակին», Տփխիս, 1904։
- ↑ «Ճառընտիրք». սրա հատվածը տե՛ս Գար. Զարբ., Հայկական հին դպրութեան պատմութիւն, Վենետիկ, 1886, էջ 312, ծան.։
«Պատմութիւն սրբոյն Եղիշէի վարդապետի», «Սոփերք Հայկականք», ԺԱ., էջ 39—45։ - ↑ Եղիշե, քննական ուսումնասիրություն, գրեց Բաբգեն ծ. վ. Կյուլեսերյան, Վիեննա, 1909, էջ 54 և հտն.։ Այստեղ հեշտությամբ անընդունելի է համարվում այս ավանդությունն այն հիմամբ, թե իբր «դպրապետ» և «սպասաւորել» բացատրություններն իրար «հակասական» են։ Մեկի քարտուղարը, սակայն, ուրիշ բան չէ, բայց եթե ծառայող։ Մաշտոցն, ըստ Ղ. Փարպեցու, էր «զինուորեալ ի դուռն Հայոց արքային Խոսրովայ, կարգեալ յերամ մատենագիր արքունի դպրացն» (էջ 27), իսկ ըստ Կորյունի՝ էր սպասաւոր արքայատուր հրամանին», էր «զինուորական», «հարկանէր զիշխանացն սպասաւորութիւնսն» (էջ 14)։ Նույնը եղել է Վարդանի համար Եղիշեն— և՛ զինվոր, և՛ դպրապետ, և՛ սպասավոր (=ծառայող)։
