Էջ:Manuk Abeghyan Collective works vol. 3.djvu/320

հարիւրով չափ յանուանէ յանուանէ ճանաչեմ. ոչ միայն աւագագոյնքն էին, այլ զբազումս ի կրսերագունաց անտի» (291): Կան ուրիշ կտորներ էլ, որոնցից երևում է հեղինակի ժամանակակից և մասնակից լինելն իր պատմած դեպքերին: Դրանցից են հետևյալները. «Թէպէտ և ոչ իցեմք բաւական ասել զամենայն չարիսն որ անցին անդէն ի կարաւանին ընդ գունդն Հայոց, սակայն և ոչ լռել կամիմք ծածկելով զվիշտս նեղութեանն. այլ ասասցուք փոքր ի շատէ, զի ձայնակիցք լիցուք այնոցիկ որք դառնապէս զմեզն ողբային. զի և դու իբրև լուիցես՝ ոչ սակաւ արտասուս հեղուցուս ի վերայ ազգին թշուառութեան» (էջ 77, Գ. յեղ. սկիզբը)։

Այսպես ուրեմն, Եղիշեն, իր վկայությամբ, ապրել է իր պատմած եղելությունների ժամանակ և շատ բան իր աչքով տեսել է: Մենք ոչ մի աներկբա հիմք չունինք այդ վկայությանը չհավատալու^[1]։

2. Ժամանակի խնդիրը:– Երբ բանասերները 19–րդ դարի վերջին տասնամյակից սկսեցին ելևելել հին հայ գրողներին իրենց ժամանակից ու տեղից խախտելու համար, Եղիշեն ևս ենթարկվեց հարձակումների^[2]: Գրվեցին ու տպվեցին բավական բաներ, որոնցով «կեղծիք» համարեցին այն, որ Եղիշեն իրեն ականատես է համարում: Պնդեցին, թե Եղիշեի գրած Վարդանանց պատմությունը Փարպեցու Պատմության վրայեն շինված՝ հատկապես հանապազ ընթերցումի համար դիցազներգություն մ՚է պատմական։ Գրության ժամանակամիջոցն է Փարպէցիեն գրեթե անմիջապես հետո 510—520»^[3]: Փաստարկումները, սակայն այնքան վերիվերո, վարկպարազի են, որ դրանց մասին չարժե խոսել այստեղ, բացի հետևյալ երկուսից:

Վաղուց նկատված էր, որ Եղիշեն իր «Պատմության», ինչպես և «Միանձանց ճառի» նկարագրական մասերի մեջ ազդված է Փիլոնի թարգմանություններից։ Եվ որովհետև Փիլոնի թարգմանություններն էլ տեղահան անելով դրել էին 6-րդ դարի մեջ, հետևաբար Եղիշեն էլ, ոճական նմանությունների պատճառով, տարվում էր 6-րդ դար: Բայց Տիմոթեոս Կուզի «Հակաճառության» թարգմանության երևան գալով՝ Փիլոնի և նրա խմբի այլ հունաբան թարգմանությունները մնում են 5-րդ դարի երկրորդ կեսում 480-484 թվականից առաջ: Արդ՝ Եղիշեն «Վասն Հայոց Պատերազմին» աշխատության վերջում,

1. Որ Եղիշեի Պատմության անթվական, բայց հնագույն ընդունված «Անձևացեաց օրինակը», այսինքն ձեռագիրը, չունի սկզբում «Եղիշէ» անունը, դրանից կարելի չէ եզրակացնել, ինչպես վարվել են հեշտությամբ (Եղիշե, քնն. ուսումն., էջ 68 և հտն., Կյուլեսերյանի), թե իբր Եղիշե անունը «կեղծանուն» է և այդ Պատմությունը սկզբնապես «անանուն» է եղել, և իբր «երկար ժամանակ անանուն մնացել»։ Ամեն ձեռագրի վերնագրից էլ կարող է, արտագրողի անփութությամբ, դուրս ընկնել սկզբի անունը, բացի այդ՝ «Եղիշէ» անունն ունեցող ձեռագիրների մայր ձեռագիրը կարող է ավելի հին լինել, քան «Անձևացեաց օրինակը»:
2. Գր. Տեր-Պողոսյան, Եղիշեի Պատմության աղբյուրը, «Հանդէս ամսօրեայ», 1895, էջ 20, 58, 110. նույն հեղինակի՝ Նկատողություններ Եղիշեի Պատմության վերաբերյալ, «Հանդ. ամս.», 1896, էջ 120, 168, 197, 302. 1902, էջ 319 և հտն.։ Գր. Խալաթյան, «Նամակ առ խմբագրություն. Եղիշեի աղբյուրների առթիվ», «Հանդ. ամս.», 1895, էջ 113։
   Վերոհիշյալ հոդվածների հերքում՝ Վարդան Հացունի, Խորհրդածութիւնք Եղիշէի Պատմութեան վերայ, Վենետիկ, 1896։
3. Եղիշե, Քննական ուսումնասիրություն, գրեց Բաբգեն ծ. վ. Կյուլեսերյան, Վիեննա, 1909, էջ 212։