հետևում էր և հայ հրատարակությունների ուղղությանը, փորձում ղսպեյ Ս տ. Ո սկանի «Արևելքի» համարձակախոսությունը։ Ի պատասխան ոեակցիոն գործ լի ոտնձգություննե¬ րին, Սա. Բսկանը 1856 թ. գրում է մի հողված, որի շարվածքին ծանոթանալով Արամյանի տպարանում, Գ. Այվազովսկին այդ մասին նէեղյակ է դարձնում Հ. Կոճիկյանին։ Վերջինս արդելել է տալիս ոչ միայն այդ հոդվածը պարոմւակող 15-րդ համարը, այլև «Արևելքի հրատարակությունը առհասարակ»
Հետագայում միայն, 1859 թ., «Արևմուտքի» 7-րդ համարում, Բսկանը կից նամակով հրապարակում է վերոհիշյալ « Աո պարոն Հակոր Կռճիկյան» հոդվածը (տես «Արև¬ մուտք», 1859, X 7, էջ 49 — 54. տե'ս նաև «Արևելք» (1855—1856) և «Արևմուտք» (1859, 1864 — 1865) հանդեսների անոտացված մատենագիտություն, 1980, էջ 54—55)։ Էջ 168, տ. 21—22. ...մեր ազգից կարգված պարոնը... հեղինակների հետ — Խոսքը վերաբերում է Հակոր Կոճիկյանին։
Էջ 169, տ. 8. «Աղատ աստվածն այն օրից...» — Այս բանաստեղծությունն, իբրև աոանձին գործ, աոաջին անգամ «Ազատություն» խորագրով տպագրվել է «ՄեղուիA 1860 թ., № 109-ում, առանց ստորագրության (տե'ս սույն հրատարակության / հատորում զետեղված ծանոթագրությունը, էջ 438—439)։
Էջ 171, տ. 11 —13. ...մաքուր խղճմտանքով... քարին ենք զարկում—Կեղծ հայրենա- սերնԼրի և շահամոլ հայերի վերաբերյալ Նալբանդյանի դատապարտության խոսքը, ըստ երևույթին, առնչվում է ամմոնացիների հետ կապված աս տված աշն լյան մի առասպելի հետ։
Ըստ այդ առասպելի, իրենց կռապաշտությամբ հայտնի ամմոնացիք բազմիցս հար¬ ձակվում էին Իսրայելի վրա և անհանգստացնում հրեաներին։ Մարգարեները նրանց Ապառ¬ նում են կործանումով, մի բան, որ, իրոք, կատարվում է։ Չնայած եգիպտացիների և եթով¬ պացիների օժանդակությանը, իրենց հերթական արշավանքներից մեկից հետո նրանք գերե¬ վարվում են, ստորացվում, հալածվում... «...և զտղայս նորա էԱմմոնի] զքարի հարբեն J§ սկզբան ճանապարհաց նորա» (տե'ս Մարգարեություն Նավումայ, գլ. Գ.)։ Ինչ վերաբերում է այն բանին, որ Նալբանդյանը իր հակառակորդներին «քաղդեա¬ կան սերմից հառաջաւյած ծնունդներ» է կոչում, մինչդեռ ամմոնացիք կապ չունեին նոր- բաբելական (կամ քաղդեական) թագավորության ժողովուրդների հետ, ապա այդ ար¬ տահայտությունը սիմվոլիկ նշանակություն ունի։ Քաղդեացիք նույնպես, ինչպես ամմո¬ նացիք, մոլի կռապաշտներ էին, և Նալբանդյանը, հավանաբար, աստվածաշնչյան այդ առասպելի մեջ նույնացնելով երկուսին, ընդգծում է առհասարակ կռապաշտների դատա¬ պարտված ութ յան և անխուսափելի կործանման փաստը։
տ. 36. «և բանն ||երացաւ յինէն»—Տե'ս Դանիել մարգ., Բ, 5։
Էջ 183, տ. 3. «Քեզ քո ոիրական հայրենի բարբառ.— Այս բանաստեղծությունն, •անկասկած, պատկանում է իրեն, Կոմս էմմանոլելին, և այն ինչ-որ «հայ բանասերի» վե¬ րադրելը գրական մի հնարանք է, որ նա սիրում է գործածել «Հիշատակարանի» մեջ։ Երրորդ վեցնյակի առաջին չորս տողերը հանված են, թերևս, գրաքննության կողմից (տե՞ս յւույն հրատարակության I հատորի ծանոթագրությունը, էջ 439)։
Էջ 184, տ. 37. Հայ կանայք, ձեր ւգեո չէին ձեր մայրերը-Ինչպես հստակ երևում է ,բնագրից, այս ամբողջ պարբերությունը (էջ 184—185) ներշնչված է Եղիշեի «Վասն Վար- գանայ և Հայոց պատերազմին» պատմության «Տիկնայք փափկասունը Հայոց աշխարհին» •հատվածից։ Գրական արձագանքի այս եղանակը կրկին անգամ ցույց է տալիս Նալբանդյանի;
