խորհրդանշում էր ինքնակալությունը-խմբ.) կշարժի... Ռոսիո մեջ խմորված ազատությունը համարձակ կարելի է մարդկային ազատություն անվանել, վասնզի ազատությունը հողի վրա կհիմնվի, քանզի ոչ միայն ինքը ոուսը կուզե իր ազատությունը, այլ... Լեհաստան, Ֆինլանդիա, Փոքր Ռուսիա (15 միլիոն ժողովուրդ), Կովկաս, Վրաստան և Հայաստան...»։
«Երկրագործության» մեջ Նալրանդյանը անխնա խարազանում է ազգային ճնշման քաղաքականությունը, պաշտպանում բոլոր ժողովուրդների հավասարության զաղափարը։ Իրեն հատուկ հրապարակախոսական կրքով նա մերկացնում էր ցարական Ռուսաստանի, Անգլիայի, Ավստրիայի, Թուրքիայի գաղութարարներին, հեգնում «քաղաքակրթություն տարածելու» նրանց նվաճողական պատրվակը։ Սակայն այդ Որոնի վարժապետները», ասում է Նալբանդյանը, գործում են հակառակ ժողովուրդների կամքի։ Առանձնակի սրությամբ նա դատապարտում է արևմտաեվրոպական պետություններին, որոնքամեն կերպ պաշտպանում են թուրքական կայսրությանը, «որպեսզի Թյուրքիո ստրկացած հայ, սլավոն և հույն ժողովուրդը քաղաքակրթիչ հոգարարձվից չզրկվի»։
Նալբանդյանին, որպես հայ հեղափոխական դեմոկրատների գաղափարախոսի, բնականաբար, հուզում էին առաջին հերթին Ռուսաստանի և Թուրքիայի սոցիալ-տնտե- սական կարգերի պայմաններում հայ համայնքի զարգացման խնդիրնե րր։ «երկրագոր¬ ծությունը որպես ուղիղ ճանապարհ» աշխատության հիմնական նպատակը Նալբանդյա- նը տեսնում էր հայ ժողովրդի թշվառ վիճակի պատճառների վերհանման մեջ, ժողո¬ վուրդ, որը տառապում էր սեփական հարստահարիչների և ցարական ինքնակայու¬ թյան ու թուրք փաշաների կրկնակի լծի տակ։ Հայ ժողովրդի, ինչպես նաև ռուս ժո¬ ղովրդի առջև, ասում էր Նալրանդյանը, ծառացած է տնտեսական խնդիրը, գյուղացիա¬ կան խնդիրը, է(մահու և կյանքի խնդիրը...։ Եվ անկարելի է հայոց ազգի հիմքը նո- ր ոգել, ուժ և զորություն դնել նորա մեջ, քանի որ ազգը, հասարակ ժողովուրդը, կա¬ րոտ է օրական հացի, քանի որ նորա տնտեսական խնդիրը կարգի չի դրվում»։ Նալրանդյանը մանրամասնաբար կանգ է առնում հայ գյուղացիության, մասնա¬ վորապես արևմտահայության ծայր աստիճան թշվառ վիճակի նկարագրության վրա։ Նա նշում է հայ գյուղի շերտավորման պրոցեսը, հողի աշխատավորի տնտեսական քայքա¬ յումն ու աղքատացում ը։ «Փրկության հնարը... այս ցավերից ազատվելու ճանապար¬ հը» Նալրանդյանը տեսնում է համայնական հողատիրության մեջ։ 1861 թ. հետո կապիտալիզմը սկսեց արադ թափով տարածվել Անդրկովկասում։ Սակայն նոր, կապիտալիստական տնտեսաձևը, այստեղ առավել, քան Ռուսաստանում՛ դեմ էր առնում տնտեսության կիսամ իջն ագար յան ձևերին։ Ընդունելով կապիտալիզմի առաջադիմական բնույթը, Նալրանդյանը հանդես է գալիս իր հայրենի երկրռւմ, Արևմըտ- յան Եվրոպայի զարգացած երկրների օրինակով, խոշոր արդյունաբերության ստեղծման օգտին։ Նալրանդյանի ուշադրությունից չէր վրիպում նաև կապիտալիստական հասարակար¬ գի արատները։ Նա սուր քննադատության էր ենթարկում կապիտալիզմ ի հակասություն¬ ները, մատնացույց անում հատկապես Անգլիայում և Ֆրանսիա յում աշխատավոր զանգ¬ վածների աղքատությունն ու իրավազրկությունը, մերկացնում էր րուրժոլական «դեմո¬ կրատիայի» հռչակած «ազատություն, հավասարություն և եղբայրություն» լոզունգների կեղծությունը։ Նա ծաղրում էր բոլրժուական «մամուլի ազատությունը», նկատի ունե¬ նալով լիբերալ գաղափարախու։ Զոն Ստյուարտ Միլի «Ազատության մասին» գիբքր> որի քննադատությամբ, ի դեպ, հանդես էր եկել նաև Չեոնիշևսկին։ Նալրանդյանը մեջ¬ բերումներ է կատարում Գերցենի «Զոն Ստյուարտ Միլր և նրա еОп НЬвгМ* чЬР9Р9 հոդվածից, որը հետագայում մտեյ է «Եղելություն և խոհերի» մեջ։ Կապիտալիստական 437
