ՀԱՏՎԱԾՆԵՐ «ԱՇԱԱՐՀԱՐԱՐԻ ՔԵՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ» ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆԻՑ (tl t4?) Պահպանվել է մեկ ինքնագիր' ԵՉԳԱԹ, Մ. Նալբանդյանի ֆ., Գրվել է 1553— 64 թթ ընթացքում Պետրոպավչովյան բերդում ։ Առաջին անգամ տպագրվել է՝ «Լումա», 1900, գիրք 1, էջ 37 — 59, Այնուհետև մտնել է ԵՀԺ III հատորը, ներկա հրատարակության համար հիմք է հանդիսացել ինքնագիր Պետրոպավլովյան բերդում Միքայել Նալրանդյանը սկսել ԷՐ մի ծավաւուլն եղվարանական աշխատություն,մասին չկարողացավ հասցնել ավարտին, Աոային անդամ այդ աշխատության մասին հիշատակվում է 1863 թ. ապրիլի 8 ին եղբորը գրած նամ ակում. 'Այժմ մտքումս, — ասում է նա, — մի ընդարձակ ծրագիր ունեմ, և որն արդեն, որքան հնարավոր է, մշակել եմ (իհարկե, մտովին), նույնիսկ ամենափոքր մանրամասնություններով' գրել Մեր լեգվի արմատական բարեփոխության մի փորձ («ОПЫТ радикальной реформы нашего языка»; > Այնուհետև Նալրանդյանը ներկայացնում է իր աշխատության բովանդակությունը«...Շարադրել հնի քայքայման և նորի կազնմաորման ընթացքը, և ըստ հնարավորության, նոր լեզվի երկու կարևորագույն ցերը հաշտեցնել միանգամայն հրամարվելով ժողովրդի այժմ կենդանի լեզվում անգործածելի բոլոր ձևերից, րացաոոլթ յամ ր, իհարկե, օտար բառերից' եթե ժողովուրդը գործածում Հ առանց կարիքի և առանց խտրության, շարադրել նոր չեղվի համեմատա կան քերականությունը' ըստ ինձ հայտնի ավշաբերի, զանազան տարեգրությունների և այն վայրերի հայերի լեզվի, որոնց բարբառները տեղական երանգ ունեն: Դրանից հետո գրել (հենց այստեղ) քերականության փորձ, որպես ձեռնարկ այն բոլոր գպոոցների համար, որտեղ լսվում Հ հայերեն խոսքը, (ԵՀԺ, հ. IV, էջ 189—190): Այսպիսով, նալբանդյանր ծրագրել Հր ստեղծել երեք հիմնական մասերից բաղկացած միասնական մի աշխատություն, որր պիտի հետապնդեր ինչպես տեսական, այնպես Էլ գործնական նպատակներt Նույն այդ 18G3 թ. ապրիչի 8 ի նամակում նա օրում Հ. 'Չգիտեմ, կհաջողվի՛՝ արդյոք ինձ շոսոով այդ ծրագիրն իրականացնելս, հնարավորություն ստանալ, այնուամենայնիվ, վաղ թե ուշ, ես կկատարեմ այն' եթե միայն չմեռնեմ, — Այսպիսով, աոաջին զբաղմունք ր, որ ինձ սպասում է ազատվելուց հետո' հիշյալ աշխատանքն թև մինչև որ չավարտեմ այգ խնդիրը' այնպես ինչպես ես եմ ցանկանում ավարտել' ոչ մի տող չեմ գրի, բացի, իհարկե, քննադատությունից և ինձ վրա եղած հարձակումների պատասխաններից, որոնց ես դեո չեմ պատասխա նել: Ես պարտքի տակ եմ» (ԵԼԺ, հ. IV, էջ 190) Նպատակը, որն իր առջև դրեք էր Նալրանդյանը, այն է' գրել մի հանգամանալից, նոր հայերենի հիմնական պրորեմներ րնդգրկող գիտական տրակտատ, անկասկած, դյուրին իրագործելի չէր, Եթե հայկական լեզվաբանության մեջ հարուստ ավանդույթներ
կային գրաբարի քերականության քննության ուղղությամբ, ապա աշխարհաբարի ո, սոլմնասիրոլթյունր տակավին նոր էր սկսվումւ Թձ ինչպիսի բարդ ու աշխատատար գործ էր այդ, բանտային արգեյափակմ ան պայմաններում, կարելի է մակաբերել թեկուզ Նալբանդյան 1863 թ. հունիսի 6 ին եղրորր գրմւծ նամակից. 'Մի քանի օրից հետո.— ասում է նա,—ես կհասնեմ այն կետին, ուր և խարիսխ պիտի ձգեմ, որովհետև այս դեպքում ինձ հարկավոր կլինեն համարյա այն գրքեր, որոնք մեր դրականությս, մեջ երևացեք են մեր պատմության, գրականության պատմության, եկեղեցական պատմության մասին և շատ ռուսերեն և եվրոպական լեզուներով գրքեր։ Մինչ այժմ գրածս
