մանակի պատահարներ չար են. ժամանակ մեզ համար զլացող է, մեք մանուկ ժողովուրդ ենք, մեր ձեռքէն բռնելով յառաջ չի վարեր. այլ թողեր է զմեզ կիսաճամբոյն վերայ այնպէս անշարժ ու յետադէմ, մինչ արեւմտեան բոլոր ազգերը տարաւ հասոյց յառաջդիմութեան օթեւան եւ հանգիստ։
Բայց միթէ այդ աչառող կարծուած ժամանակն՝ արեւելեան աշխարհին եւ նորա ժողովրդոց համար բարի պատահումներ չը բերա՞ւ: Այո՛, քսան տարիէն առաջ նա մի մեծ պատահար անցուց, այնուհետեւ քնացաւ. ասաց ու կարծեց թէ այլ եւս պատահար չունիմ ես, դարձեալ կապրիմ այնպէս, ինչպէս կապրէի յառաջ հին օրէնքով, հին դրութեամբ եւ հին ճանապարհով, որոյ ելքը դարձեալ հին պատահար բերաւ մեր աշխարհին վերայ. յանկարծ մեր քնացած տեղէն արթնացանք եւ ահա պատահարը մեր դուռը հասեր էր։
Դո՜ւ ասա, որդեակ իմ, այլ եւս իրաւունք ունի՞ այսպիսի աշխարհ եւ ժողովուրդ, որ սուր աչք ունի՝ հեռատեսել չը գիտէ, սուր միտք ունի՝ սովրիլ չի կամիր, հանճար ունի, ուղեղին մէջ թմրած է, ի դուրս հանել չգիտէ. ձեռք ունի, արուեստագործել չգիտէ. առոյգ ոտք եւ սրունքներ ունի, քալել չգիտէ. լեզու եւ ազատ կամք ունի, խորհելու եւ խօսելու փաստ չգիտէ, կը ճնշուի՝ ճիչ բառնալու եւ եղանակ չգիտէ. բնակավայր ունի կը մոռնայ, յիշել ու շինել չգիտէ, ընդարձակ հող ունի՝ մշակել արդիւնաւորել չգիտէ. աղքատ է դեռ կը սիրէ զեղխ կեանք, խնայութեամբ տնտեսել չգիտէ. թէ պատեհութիւն յաջողի ժամանակ ճանչնալ չգիտէ. թէ ոտն մի փոխէ՝ կը պարծի, կաղաղակէ, լռին ու խոհեմ յառաջդիմութիւն չգիտէ. թէ ասեն ճամբոյն վերայ առիւծ կայ, վատասրտելով կը դողայ, առիւծի ձեռքէն անցնիլ, ազատիլ չգիտէ. ինքնավար օրէնք եւ սահմանադրութիւն ունի, վարիլ ու հնազանդիլ չգիտէ. դեռ մտօք մանուկ լինելով՝ քուէն եւ ընտրութիւն չգիտէ. միշտ իւր վարիչները փոփոխել կուզէ, անփոփոխ պահեք չգիտէ. միշտ ներկային մէջ զեղծանելով, ապագային հետեւանքները չդիտէ։
Լսեցիր ու դատեցի՞ր, որդեակ իմ, երբ մի երկիր, ազգ եւ ժողովուրդ այսչափ եւ այսպիսի անգիտութեան եւ խակութեան կեանքին մէջ կը թափառի, այլ եւս իրաւունք ունի՞ նա մեղադրութեան յանցանքը ժամանակի վերայ դնել, եւ ինքն չքմեղս
