ու նրանք ոտքի են կանգնում, թոթափում իրենց վրայից օտարի լուծը գաղտնի վերադառնում հայրենիք։
Այսպես, Րաֆֆին ազատարար Ռուսաստանը հակադրում է բռնակալ Պարսկաստանին։
«Հարեմ» վեպի երկրորդ մասի այն մի պատառիկը, որ կա ընթերցողի տրամադրության տակ[1], պարզ ակնարկ է այն մասին, որ Պարսկաստանից Հայաստան վերադարձած Մեխակը-Քյարիմ-բեկը-մի խումբ քաջերի հետ կռվում է ընդդեմ պարսիկների։ Այդ նկարագրությունը շատ մոտ է Խ. Աբովյան «Վերք Հայաստանի» վեպի Աղասուն նվիրված էջերին։ Րաֆֆին, արձագանքելով «Վերքի» իրադարձություններին, ինքը ևս իր հերոսին դնում է համանման դրությունների մեջ։
«Հարեմ» վեպի ազդեցությունը խոշոր էր։ Բավական է ասել, որ նրա տպագրությունից հետո Պարսկաստան եկած Րաֆֆին տեղում ենթարկվում է անօրինակ հալածանքների։ Հայ կղերի մատնությամբ պարսից իշխանությունները «Հարեմի» հեղինակին դատապարտում են մահվան, բայց նա խույս է տալիս դրանից և անցնելով ռուսական սահմանը, գալիս է Թիֆլիս։ Վեպը քարոզում է պրոգրեսիվ մտքեր, նա ցույց է տալիս անդրկովկասյան ժողովուրդների համակրանք Ռուսաստանի հանդեպ. ջերմ սիրով պատկերում է հենց Պարսկաստանում գործող պարսիկ առաջավոր մտավորականության խոր ատելությունը ֆեոդալականության դեմ:
Րաֆֆին խոշոր ուշադրություն է նվիրում կրոնական նախապաշարմունքնրի դեմ մղվող պայքարին։ Այդ պայքարում նա կրոնի ժխտմանը չի հանգում, նա աթեիստ-մատերիալիստ չէ։ Սակայն, ֆեոդալիզմ ի դեմ ծառացող Րաֆֆին լավ ըմբռնում է, որ կրոնը, եկեղեցին, հոգևորականությունը, իրենցից ներկայացնում են միջնադարի «մահահրավեր թմրությունը», խավարը, սնոտիապաշտությունն ու տգիտությունը։ Նա որոշակի տեսնում է եկեղեցու և հոգևորականության ռեակցիոն դերը հայ հասարակության կյանքում, դատապարտում է կղեր, պորտաբույծ էությունը, կաշառակերությունը, շահագործողական ոգին։ «Թամբախանաներ», «ծույլերի և տխմարների բնակարաններ», «ազգի մի կտրված և անպիտան մասը»,- այսպես է նա գրում վանքերի և հոգևորականների մասին։ «Վանական վարդապետը և թուրքի խանը յուրյանը գյուղացիների վերաբերությանը միօրինակ հարստահարող են»,-ասում է Րաֆֆին։ Ըստ նրա, քրիստոնեությունը, խեղճության և պասսիվության կրոն է. քանի Քրիստոսի ուսմունքը չկար, հա գյուղացին խեղճ չէր։ «Անի քաղաքում կարդում ենք հազար ու մի եկեղեցի բայց մի վարժատան անուն անգամ չկա։ Նույնպես և Հայաստանի մյուս տեղերում տեսնվում են անթիվ վանքեր, բայց վարժատան նշույլ չկա»[2],-գրում է Րաֆֆին 1860 թվականին։
Քննադատելով կրոնը, եկեղեցին և հոգևորականությանը, Րաֆֆին ասպարեզ է հանում լուսավորության պահանջը, ինքը ևս կանգնում է լուսավորականության դիրքերի վրա։ 1850-1860-ական թվականներին Րաֆֆին կողմնորոշվում է դեպի լուսավորական շարժումը, որդեգրում է այդ շարժման գաղափարները, դառնալով նրա ռահվիրաներից մեկը հայ իրականության մեջ։
