Հարցազրույց ֆրանսիական «Պոլիտիկ էնտերնասիոնալ» հանդեսին
― 1996 թվականի սեպտեմբերին Դուք վերընտրվեցիք Հայաստանի Հանրապետության Նախագահի պաշտոնում։ Ավելի քան հինգ տարի է, որ Դուք պետության ղեկավար եք։ Ի՞նչն է Ձեզ ավելի մեծ բավարարվածություն պատճառում, եւ որո՞նք են Ձեր ամենամեծ հուսախաբությունները ներքին եւ միջազգային ասպարեզներում։
― Ամենամեծ բավարարվածությունն, իհարկե, հայ ժողովրդի դարավոր երազանքի իրականացումն էր՝ Հայաստանի անկախության վերականգնումը։ Դրա կողքին, թերեւս, արժանի են հիշատակվելու նաեւ Ղարաբաղի փայլուն ինքնապաշտպանությունը, Հայաստանի դեմոկրատացման գործընթացը, Սահմանադրության ընդունումը եւ հողի սեփականաշնորհումը։
Հուսախաբությունները թեեւ քիչ չեն, բայց վերոհիշյալ ձեռքբերումների համեմատ թվում են ժամանակավոր ու երկրորդական։ Համենայն դեպս, չեմ կարող չնշել Հայաստանի տնտեսության եւ բնակչության կենսամակարդակի լուրջ անկումը, հումքային եւ էներգետիկ ճգնաժամը։
― 1994 թվականի մայիսից հրադադար է հայտարարված Ղարաբաղում, որը մինչեւ օրս պահպանվում է։ Ի՞նչ եք կարծում, խաղաղության այդ գործընթացն արդյո՞ք անշրջելի է։―Դժբախտաբար, դեռեւս ոչ։ Զինադադարը պահպանվում է բացառապես հակամարտող կողմերի բարի կամքի շնորհիվ, կամ, եթե կնախընտրեք՝ պատերազմից նրանց հոգնածության պատճառով։ Երկուսուկես տարվա ընթացքում միջազգային հանրությունը չի կատարել որեւէ գործնական քայլ զինադադարի ամրապնդման ուղղությամբ։ Չկան խաղաղարար ուժեր, չկան միջազգային դիտորդներ, ԵԱՀԿ-ն Երեւանում, Բաքվում եւ Ստեփանակերտում չունի անգամ մշտական ներկայացուցիչներ։
Սա վտանգավոր իրավիճակ է։ Ես կարող եմ միանգամայն երաշխավորել, որ Լեռնային Ղարաբաղը երբեւէ չի խախտի զինադադարը։ Սակայն ստիպված եմ նաեւ ցավով նշել, որ այն պահին, երբ Ադրբեջանն զգա իր ռազմական գերակշռությունը, նա անմիջապես կվերսկսի պատերազմական գործողությունները։
― 1996 թվականի նոյեմբերին, ԵԱՀԿ գագաթնաժողովում, Ղարաբաղի հարցում Դուք պաշտպանեցիք ինքնորոշման սկզբունքը՝ ի հակակշիռ տարածքային ամբողջականության, որին հակված է միջազգային հանրությունը։ Ի՞նչ եք կարծում, ինքնորոշման սկզբունքը կարո՞ղ է հաշվի առնվել հակամարտության կարգավորման հիմքերում։
― Լիսաբոնի գագաթնաժողովում Հայաստանը մերժեց ԵԱՀԿ գործող նախագահի առաջարկած բանաձեւը հետեւյալ նկատառումներով։
Բանաձեւը կանխորոշում է Ղարաբաղի կարգավիճակը, որը հակասում է ԵԱՀԿ նախորդ որոշումներին, որոնց համաձայն՝ Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը պետք է սահմանվի ԵԱՀԿ Մինսկի կոնֆերանսում։
Բանաձեւը հիերարխիա է սահմանում տարածքային ամբողջականության եւ ինքնորոշման հավասարազոր սկզբունքների միջեւ, եւ մենք, լինելով հինգ տարվա պետություն, մեզ միամտություն ենք թույլ տալիս դա դիտելու որպես միջազգային իրավունքի կոպիտ խախտում։
Եւ վերջապես, Ղարաբաղի ինքնորոշման իրավունքի պաշտպանությունը բխում է ոչ թե պարզ ազգային ամբիցիայից, այլ այն հստակ գիտակցությունից, որ առաջարկված լուծման դեպքում Ղարաբաղի հայության գլխին մշտապես կախված է լինելու ցեղասպանության վտանգը։ Հայ ժողովուրդն այս դարում արդեն մեկ անգամ ենթարկվել է ցեղասպանության։ Երկրորդ ցեղասպանություն նա չի հանդուրժի։― Հայաստանը եւ Ղարաբաղը արդյո՞ք խաղաղության գործընթացի եւ հակամարտության լուծման հարցում միեւնույն մոտեցումն ունեն։
― Հայաստանի եւ Ղարաբաղի մոտեցումներում կան որոշակի ընդհանրություններ, բայց կան նաեւ զգալի տարբերություններ։ Հայաստանն, իհարկե, ունի որոշ ազդեցություն Ղարաբաղի վրա, բայց այդ ազդեցությունը չպետք է բացարձակացնել։ Ղարաբաղն իր ընտրովի վարչական կառույցներով, իր ուժեղ բանակով, Ադրբեջանի դեմ մղած հաջող ազատագրական պատերազմով դարձել է ինքնուրույն քաղաքական գործոն։ Սա մի փաստ է, որ ոչ ոք այլեւս չի կարող ժխտել, եւ ավելին՝ հաշվի չառնել։
― Թուրքիայում, Արեւելյան Անատոլիայի զարգացման հետ կապված, որոշ շարժումներ եւ տնտեսական ուժեր պաշտպանում են Հայաստանի հետ հարաբերությունների զարգացումը եւ հատկապես սահմանի բացումը, որը իշխանությունները պայմանավորում են Հայաստանի կողմից Ադրբեջանի հանդեպ կատարելիք քայլով։ Այս ուղղությամբ Դուք կոնկրետ հեռանկարներ տեսնո՞ւմ եք։
― Մեր պաշտոնական տեսակետն այս հարցի վերաբերյալ հետեւյալն է. չնայած անցյալում գոյություն ունեցած խոր անտագոնիզմին, Հայաստանը եւ Թուրքիան, որպես հարեւան պետություններ, պետք է առանց քաղաքական նախապայմանների հաստատեն նորմալ բարիդրացիական հարաբերություններ, որոնք կարող են ընդգրկել տնտեսության, առեւտրի, տուրիզմի, գիտության, մշակույթի, էկոլոգիայի ոլորտները։
Մենք չենք թաքցնում. Թուրքիան մեզ անհրաժեշտ է թե՛ որպես կարեւոր տնտեսական գործընկեր, թե՛ որպես ամենակարճ ճանապարհ դեպի Եւրոպա եւ արաբական աշխարհ։ Բայց ակնհայտ է, որ Հայաստանը նույնպես անհրաժեշտ է Թուրքիային. մի պատճառը դուք նշեցիք, իսկ մյուսն այն է, որ Հայաստանն էլ Թուրքիայի համար ամենակարճ ճանապարհն է դեպի Ադրբեջան եւ Միջին Ասիա։ Բավական է նշել, որ Թուրքիան նախկին Խորհրդային Միության հանրապետություններին կապող միակ երկաթուղին անցնում է Հայաստանով։
Առայժմ, այո, Թուրքիան հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը պայմանավորում է հայ-ադրբեջանական հարաբերություննե― 1915 թվականի իրադարձությունների գնահատականի վերաբերյալ տարակարծությունը արդյո՞ք կարող է շրջանցվել։
― Հայաստանը 1915թ. իրադարձությունները համարում է հայ ժողովրդի դեմ կատարված ցեղասպանություն, որն, անկասկած, վաղ թե ուշ ճանաչվելու եւ դատապարտվելու է նաեւ միջազգային հանրության կողմից։
Դրանով հանդերձ, Հայաստանն այդ հարցը չի դիտում որպես քաղաքական նախապայման հայ-թուրքական պետական հարաբերությունների կարգավորման համար։ Երկու ժողովուրդների փոխըմբռնման ձեւավորումը, որին ես անկեղծորեն հավատում եմ, կախված է այդ հարաբերությունների արագ կարգավորումից։
― Ներքին կյանքում եւ Ձեր երկրի համար ինչպիսի՞ հետեւանքներ կունենա Անկարայում իսլամիստների իշխանության գալը։
― Չհավակնելով Թուրքիայի ներքին իրավիճակի փորձագետի դերին, չեմ կարող պատասխանել ձեր հարցի առաջին մասին։ Ինչ վերաբերում է հարցի երկրորդ մասին, ապա պարոն Էրբաքանի իշխանության գլուխ գալուց հետո Թուրքիայի քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ, ըստ էության, որեւէ փոփոխություն չի կրել։
― Նավթամուղի անցկացման, Ադրբեջանի նավթի արտահանման վերաբերյալ վերջերս կնքված համաձայնությունը Հայաստանին դուրս է թողել։ Դա կարո՞ղ է թուլացնել ձեր դիրքը։
― Կնքված պայմանագրերը վերաբերում են այսպես կոչված Ադրբեջանի նախնական նավթի (early oil) տեղափոխման ճանապարհներին, այսինքն՝ Ռուսաստանի եւ Վրաստանի արդեն իսկ գոյություն ունեցող նավթամուղներին։ Դեռեւս որոշված չէ Ադրբեջան – Միջերկրածով հիմնական նավթամուղի ճանապարհը։ Ուստի դեռեւս շուտ է Հայաստանն անտեսված համարել։― ԱՊՀ ներսում այս կազմակերպության էության եւ կառույցների վերաբերյալ կան տարաձայնություններ։ Ո՞րն է Հայաստանի մոտեցումը։
― Նախ եւ առաջ, կարծում եմ, պետք է արձանագրել հետեւյալը. անկախ ձեր նշած տարաձայնություններից, բոլորը միահամուռ են այն հարցում, որ ԱՊՀ ստեղծմամբ խորհրդային հանրապետությունները խուսափեցին կայսրության քայքայման հարավսլավական տարբերակից։
Երկրորդ, ԱՊՀ-ն նորանկախ պետություններին ժամանակավորապես ապահովեց անվտանգության վակուումում հայտնվելու վտանգից։
Եւ երրորդ, որոշ այլընտրանքներով հանդերձ, ԱՊՀ-ն դեռեւս պահպանում է ընդհանուր շուկայի պոտենցիալը, որը նորանկախ պետությունները չեն ուզում կորցնել, քանի որ նրանց ապրանքները դեռեւս երկար ժամանակ մրցունակ չեն լինելու միջազգային շուկայում։
Առայժմ, սակայն, ԱՊՀ անդամ պետությունները, չնչին բացառությամբ, դեռեւս պատրաստ չեն ստեղծել արդյունավետ վերազգային կառույցներ։
― Հինգ տարի է անցել այն օրից, ինչ աշխարհը ձգտում է նոր կարգի, եւ երբեմն այնպիսի տպավորություն է ստեղծվում, որ Ռուսաստանը փորձում է վերստեղծել հակաարեւմտյան դաշինքների մի նոր ցանկ։ Հայաստանի համար արդյո՞ք չկա վտանգ՝ ներքաշվելու եւ սահմանափակվելու այդ նոր միության շրջանակներում։ Ո՞րն է Հայաստանի դիրքորոշումը ՆԱՏՕ -ի ընդլայնման վերաբերյալ։
― Ես համոզված եմ, որ դեմոկրատական Ռուսաստանը որեւէ վտանգ չի ներկայացնում ո՛չ նախկին սոցիալիստական համակարգի երկրների, ո՛չ էլ Արեւմուտքի համար։ Նա հրաժարվել է կայսերական ամբիցիաներից եւ մտադիր չէ վերականգնել իր նախկին ազդեցության ոլորտները։ Դրա հետ մեկտեղ, սակայն, նա արդարացի խանդով է վերաբերում այն փաստին, որ իր լքած ազդեցության գոտիները փորձում են թափանցել այլ ուժեր։ Արեւմուտքի անվտանգության երաշխիքն, իմ կարծիքով, ոչ թե ՆԱՏՕ-ի շուտափույթ ընդարձակումն է, այլ Ռուսաստանի վերջնական դեմոկրատացումը։ Միջազգային հանրության ջանքերը, կարծում եմ, նախ եւ առաջ պետք է ուղղվեն այս նպատակին։
― Ինչպիսի՞ն են ներկայիս ձեր հարաբերությունները Ռուսաստանի հետ։― Հայաստանը շահագրգռված է համակողմանի բարեկամական հարաբերություններ զարգացնել Ռուսաստանի հետ, թեեւ, առայժմ կան լուրջ տրանսպորտային դժվարություններ, որոնք խոչընդոտում են տնտեսական համագործակցության ծավալմանը։ Ի տարբերություն մի շարք հանրապետությունների, Հայաստանն անկախության հինգ տարիների ընթացքում որեւէ առճակատում չունեցավ Ռուսաստանի հետ։ Հակասովետական տրամադրություններն այստեղ չվերածվեցին հակառուսական տրամադրությունների, ինչպես տեղի ունեցավ այլ վայրերում։
― Ինչպե՞ս կվերլուծեք Չեչնիայի պատերազմը։ Արդյոք հնարավո՞ր էր դրանից խուսափել։ Խաղաղության համաձայնագիրն արդյո՞ք տեւական է։ Հակամարտությունը հետեւանքներ կթողնի՞ ամբողջ Կովկասի համար։
― Պատշաճը մատուցելով չեչեն ժողովրդի մարտական ոգուն, ես այն կարծիքին եմ, որ Ռուսաստանը պատերազմը տանուլ տվեց ոչ թե Չեչնիայում, այլ բուն Ռուսաստանում։ Ռուս ժողովուրդն ու Ռուսաստանի դեմոկրատական ուժերն էին, որ մերժեցին այդ պատերազմը։ Խաղաղության պայմանագիրն այս իրողության տրամաբանական արդյունքն էր, այդ պատճառով, կարծում եմ, այն կունենա տեւական բնույթ։ Իրադրության կայունացումը Չեչնիայում, անշուշտ, կնպաստի ողջ Կովկասի իրավիճակի բարելավմանը։
― Ամերիկյան օգնությունը Հայաստանին ցույց է տալիս Միացյալ Նահանգների շահագրգռվածությունը ձեր երկրի նկատմամբ։ Կարո՞ղ են նրանք ավելի առաջ գնալ՝ գործադրելով իրենց ազդեցությունը ղարաբաղյան հակամարտության կարգավորման հարցում։
― Չժխտելով Հայաստանին հատկացված ամերիկյան օգնության կարեւոր դերը՝ մենք միաժամանակ սառնասրտորեն գիտակցում ենք, որ ԱՄՆ-ն ավելի շատ շահեր ունի Ադրբեջանում, քան Հայաստանում։ Դա կապված է մի կողմից՝ Ադրբեջանի նավթային հարստությունների, մյուս կողմից՝ Թուրքիայի նկատմամբ ԱՄՆ-ի դաշնակցային պարտավորությունների հետ։
Բոլոր դեպքերում, սակայն, Լեռնային Ղարաբաղի հարցի լուծումը մենք չենք պատկերացնում առանց Ռուսաստանի, ԱՄՆ-ի եւ Եւրոպայի սերտ համագործակցության։― Տարածաշրջանում խաղաղություն ձեռք բերելուց հետո արդյո՞ք կկայանա անդրկովկասյան տարածաշրջանային համագործակցությունը։ Ինչպիսի՞ ձեւեր այն կարող է ունենալ։
― Անդրկովկասյան տարածաշրջանային համագործակցությունը ես համարում եմ միանգամայն ռեալ, որովհետեւ Հայաստանը, Ադրբեջանը եւ Վրաստանը միմյանց համար եղել եւ մնում են ամենաբնական տնտեսական գործընկերներ։ Հայաստանը հրաշալի հարաբերություններ ունի Վրաստանի հետ։ Վերջինս իր հերթին նույնպիսի հարաբերություններ ունի Ադրբեջանի հետ։ Լեռնային Ղարաբաղի հարցի լուծմամբ կվերանա նաեւ հայ-ադրբեջանական հակասությունը, եւ անդրկովկասյան համագործակցությունը ձեռք կբերի գործնական հեռանկար։
― Պարոնայք Ալիեւի եւ Շեւարդնաձեի հետ ստորագրելով Եւրոհամայնքի հետ գործընկերության համաձայնագիր, Դուք հույս արտահայտեցիք Եւրոպայի հանդեպ։ Եւրոպայի ավելի ակտիվ մասնակցությունը ձեր տարածաշրջանում արդյո՞ք ցանկալի է։ Ինչպիսի՞ տեղ այն կարող է ունենալ։
― Անդրկովկասյան պետությունների ինտեգրացումը եւրոպական կառույցներում ես համարում եմ կարեւոր պայման ոչ միայն նրանց բնականոն զարգացման, այլեւ տարածաշրջանային կայունության ամրապնդման տեսակետից։ Եւ ընդհանրապես, ես կարծում եմ, որքան ավելի շատ միջազգային պարտավորություններ ստանձնեն նորանկախ պետությունները, այնքան ավելի չափավոր եւ հավասարակշռված կլինի նրանց քաղաքականությունը։ Հետեւաբար, ես նույնքան կարեւոր ու ցանկալի պետք է համարեմ Եւրոպայի ակտիվ ներգրավումը անդրկովկասյան տարածաշրջանում։
― Եւրոպայի եւ Թուրքիայի միջեւ մաքսային միության համաձայնագիրը կարո՞ղ է ենթադրել Եւրամիության եւ Հայաստանի կամ Անդրկովկասի միջեւ ազատ փոխանակման համաձայնություն։
― Հայաստանը շուտով կդառնա Առեւտրի համաշխարհային կազմակերպության անդամ, որի շրջանակներում էլ մենք տեսնում ենք ձեր նշած հարցերի լուծումը։― Հայաստանի եւ Ֆրանսիայի միջեւ հարաբերությունների մասին ասում են, որ դրանք արտոնյալ բնույթ ունեն։ Այդ հարաբերությունների ներկայիս վիճակը արդյո՞ք հաստատում է այդ որակումը։
― Հայ-ֆրանսիական հարաբերությունների նման գնահատականն ունի որոշ պատմական հիմք, որն, անշուշտ, այսօր էլ խաղում է իր դերը։ Դրան պետք է գումարել նաեւ Ֆրանսիայում նշանակալից հայկական համայնքի առկայության հանգամանքը։
Հարաբերությունների ներկա մակարդակը դեռեւս շատ հեռու է Հայաստանի ու Ֆրանսիայի մտադրություններից եւ հնարավորություններից, մասնավորապես տնտեսական, գիտա-տեխնիկական, կրթա-մշակութային համագործակցության տեսակետից։ Ֆրանսիան առայժմ Հա-յաստանին զգալի աջակցություն է ցուցաբերել հատկապես միջազգային ֆինանսական կազմակերպությունների շրջանակում եւ միջուկային էներգետիկայի զարգացման գործում։
― Կարո՞ղ եք արդյոք հաստատել, որ Հայաստանը տնտեսական վերելքի նշաններ է դրսեւորում, եւ ինչո՞վ եք դա բացատրում։
― Այո, սկսած 1994 թվականից Հայաստանում դրսեւորվել են տնտեսության կայունացման եւ զարգացման կայուն միտումներ։ Երեք տարի անընդհատ ապահովվել է շուրջ 5–6 տոկոս տնտեսական աճ, սանձահարվել է ինֆլյացիան, պահպանվել է դրամի կայուն կուրսը, հաղթահարվել է էներգետիկ ճգնաժամը։
Դա հաջողվել է բացառապես հետեւողական տնտեսական բարեփոխումների իրականացման եւ Միջազգային արժութային հիմնադրամի ու Համաշխարհային բանկի աջակցության շնորհիվ։ Դեռ որոշ ժամանակ եւս, ներքին ռեսուրսների հաշվին մեզ կհաջողվի պահպանել այդ դրական միտումները։ Սակայն Հայաստանի լիարժեք տնտեսական զարգացումը կախված է արտաքին հաղորդակցության ճանապարհների վերականգնումից եւ օտարերկրյա ներդրումների ներգրավումից։
― Սփյուռքահայությունը կատարո՞ւմ է Ձեր սպասումներին համապատասխանող տնտեսական դեր։
― Տնտեսական առումով Սփյուռքի դերն առայժմ դուրս չի եկել մարդասիրական օգնության ու բարեգործության շրջանակներից։ Մենք սպասում ենք Հայաստանի տնտեսության մեջ Սփյուռքի գործարարների լուրջ ներդրումներին։― Ի՞նչ դաս քաղեցիք սպասվածից ավելի դժվար վերընտրություններից։
― Ավելի շատ ուշադրություն դարձնել ժողովրդի սոցիալական վիճակի բարելավմանը, ավելի լուրջ պայքար մղել կոռուպցիայի, անօրինականությունների, բյուրոկրատական քաշքշուկների դեմ։
― Ի՞նչ պայմաններով կարող է վերականգնվել ընդդիմության հետ երկխոսությունը։
― Ես որեւէ պայման չեմ առաջարկում։ Ողջ քաղաքակիրթ աշխարհում գոյություն ունեն խաղի ընդհանուր կանոններ, որոնք պարտադիր են թե՛ իշխանությունների, թե՛ ընդդի մության համար, այսինքն՝ նրանք պետք է գործեն բացառապես Սահմանադրության եւ օրենքների շրջանակում։
― Արդյո՞ք քաղաքական ճգնաժամի հետեւանքով միջազգային ասպարեզում Հայաստանը թուլացավ։ Ինչպե՞ս եք մտադիր վերականգնել ձեր ժողովրդավարական վարկը ուժային միջոցների դիմելուց հետո։
― Այո, Հայաստանը որոշ չափով թուլացել է ներքին քաղաքական լարվածության պատճառով, որը ես կխուսափեի ճգնաժամ կոչելուց։ Հինգ տարի շարունակ Հայաստանը եղել է Անդրկովկասի ամենակայուն պետությունը, ուստի ես չեմ կարծում, թե այդ ցավալի դրվագը կարող է լրջորեն ազդել նրա միջազգային վարկի վրա։
Ինչ վերաբերում է ուժի կիրառմանը, ապա այդ քայլին ոստիկանությունը դիմել է միայն այն բանից հետո, երբ սեպտեմբերի 25-ին ընդդիմության որոշ խմբեր գրոհել են խորհրդարանի շենքը, դաժանաբար ծեծել ու առեւանգել խորհրդարանի նախագահին ու նրա տեղակալին։ Ընդդիմության կազմակերպած այս բռնությունը դատապարտվել է, մասնավորապես, Ֆրանսիայի, ԱՄՆ-ի, Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարությունների պաշտոնական հայտարարություններում, ուստի ես ավելացնելու ոչինչ չունեմ։ Ուզում եմ միայն գոհունակությամբ նշել, որ ոստիկանության գործողությունների հետեւանքով ոչ ոք չի զոհվել եւ ոչ ոք հրազենով չի վիրավորվել։
― Որո՞նք են Ձեր նախագահական երկրորդ ժամկետի հիմնական ուղղությունները եւ նոր կառավարության առաջին քայլերը։
― Խաղաղության պահպանումը, Լեռնային Ղարաբաղի հարցի արդարացի լուծումը, շրջափակումների վերացումը, Հայաստանի տնտեսության վերականգնումը, տնտեսական բարեփոխումների խորացումը,― Ինչպե՞ս կբացատրեք Հայաստանում կոմունիստների այդքան թույլ լինելը։
― Դա բացատրվում է երկու պատճառով. Առաջին՝ կոմունիզմը Հայաստանին պարտադրված է եղել դրսից եւ մեզ մոտ երբեք չի ունեցել ֆանատիկ հետեւորդներ։ Երկրորդ՝ ի տարբերություն մյուս հանրապետությունների, Հայաստանում դեմոկրատական կարգերի հաստատումից հետո կոմունիստների դեմ հալածանքներ չեն եղել։
― Որո՞նք են աշխարհի այն ղեկավարները, մասնավորապես՝ արեւմտյան, կենդանի կամ մահացած, որոնք Ձեր կարծիքով հնարավորին չափ լավ են հասկացել Հայաստանի դերը եւ նպաստել տարածաշրջանային կայունությանը։
– Դժվարանում եմ պատասխանել։ Թերեւս խոսքս պարադոքսալ հնչի, բայց, իմ կարծիքով, դժբախտաբար, արտաքին գործոններն առայժմ Անդրկովկասի համար ավելի ապակայունացնող, քան կայունացնող դեր են խաղացել։
― Կոմունիզմի վերջին տարիներին Դուք ղեկավարեցիք ընդդիմությունը։ Իշխանության վեց տարիների ընթացքում որո՞նք են այն գաղափարները եւ համոզմունքները, որ դիմակայեցին փորձությանը։
― Անկախություն, Ղարաբաղի հարցի արդարացի լուծում, ժողովրդավարություն, ազատ շուկայական տնտեսություն, հարեւան երկրների հետ բնականոն հարաբերություններ։
«Հայաստանի Հանրապետություն», 9 մայիսի, 1997 թ.։
Թարգմանություն ֆրանսերենից։ «Պոլիտիկ էնտերնասիոնալ» ("Politique internationale"), հ. 75, 1997 թ.։
Հարցազրույցը՝ Միշել Մարիանի։
- ↑ Հարցազրույցն օժտված է օտար ընթերցողի համար անհրաժեշտ տեղեկատվական ծանոթություններով, որ հայերեն թարգմանությունում դուրս են թողնված։