...Եթե,
արցախցի մանուկը
ծաղիկ չի նվիրում մորը,
ուրեմն
աշխարհում ոչ մի ծաղիկ ծաղիկ չէ:
Ծնողներիս՝
ՍԱՐԳԻՍ ԵՎ ՆԻՆԱ ՀԱԿՈԲՅԱՆՆԵՐԻՆ
ՀԵՂԻՆԱԿԻ ԿՈՂՄԻՑ
Արցախում արյուն է։ Դժվար ու ծանր օրեր է ապրում Արցախը։ Եվ ճանապարհը, ելքը մեկն է. արցախցիները պիտի վերադառնան Արցախ, պիտի գան ու շենացնեն իրենց հող-հայրենին, այլապես՝ մնացածը սուտ է, ահավոր սուտ։
Վաչագան Բարեպաշտը իր Մհեր եղբոր օրինակով մտել է քարայր՝ Քիրսի մի լանջին, սպասում է, երբ բոլոր արցախցիները վերադառնան Արցախ, ինքն էլ այն ժամ քարայրից դուրս կգա, որովհետեւ քարայրում մնալն արդեն անհնարին կդառնա։
Ու Արցախը նորից կմնա Արցախ։
Իմ այս գործում՝ դիմելով պատմությանը, մեր ապագան այսպես եմ ուզում տեսնել։
Ամեն մի արցախցու վերադարձ, դա Արցախի վերադարձն է Արցախ։ Մեր թեւերով, մեր արմատներով ամուր գրկենք ու պինդ պահենք մեր չքնաղ, մեր հրաշալի, մեր անկրկնելի, իրենով այս աշխարհը գեղեցկացնող Արցախը։
Աշխարհում գեղեցիկ ու չքնաղ շատ աշխարհներ կան, բայց ոչ մեկը Արցախ չէ։ Արցախի սերը, դա տաճար է աստվածային։
Բարեւ, Արցախ։
Այժմ եւ միշտ, հավիտյանս հավիտենից՝ բարեւ...
...Այս նահապետության առաջին նահապետի անունը Սիսակ էր։ Իսկ սրանց սերնդից ընտրելով մի շատ քաջ, գեղեցիկ ու քաղցրաբարո մարդու՝ Եռան (Առան) անունով, նահապետ է կարգում Առանա մեծ դաշտի վրա, Երասխից մինչեւ Հունարակերտ։ Եվ քաղցր բարքի պատճառով նրան Աղու էին կանչում, որտեղից էլ աշխարհը նրա անունով Աղվանք կոչվեց։
ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՕՐԲԵԼՅԱՆ
«Սյունիքի պատմություն»
ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ
ԸՆԴԵՐՔՆԵՐ
Եթե
քո հանդերից ելած ծաղիկը
չի բուրում
կարոտները մեր անսփոփ օրերի,
ուրեմն՝
չի բուրում աշխարհի ոչ մի
ծաղիկ։
Եթե
քո սարերից ելած կանչերին
ընդառաջ չի գալիս խաղաղությունը
երազված,
ուրեմն
կանգնած են վայրկյանները ժամանակի։
Եթե
ես մեկնում եմ ձեռքս
եւ ոչ ոք չի բռնում այն,
ուրեմն՝
աշխարհում ոչ մեկը չի բռնում
ոչ մեկի ձեռքը։
Եթե,
արցախցի մանուկը
ծաղիկ չի նվիրում մորը,
ուրեմն՝
աշխարհում ոչ մի մայր
իր որդուց ծաղիկ չի
վերցնում,
ուրեմն
աշխարհում ոչ մի ծաղիկ ծաղիկ չէ։
Եթե
Ամարասի կամ Գանձասարի
կամ մեր Ամըտեղի
զանգը
չի հնչում երկնի ամենահեռու
ծալքերում,
ուրեմն՝
աշխարհի բոլոր ղողանջները զրկվել են
իրենց զանգերից։
Եթե
ճանապարհը դուրս չի գալիս
լույսի վրա
իր հարյուր հազար տարվա
մաքառումներից հետո,
ուրեմն՝
աշխարհում ոչ մի լույս իր արդար
ձայնի տերը չէ։
Եթե
քեզ կարոտի փշրանքներ են մեկնում,
որ քաղված են որպես աստվածային ծառի
արգելված պտուղներ
եւ
դու չես ուզում վերցնել դրանք,
ուրեմն՝
Աստված աշխարհում ոչ ոքի
աղոթք չի ընդունում այլեւս...
Ամենեւին էլ ներելի չէ, որ մենք մինչեւ այսօր դեռ
չենք իմանում աստղերի թիվը, որոնք մեզանով ծնվում
ու չեն ծնվում մեզանով, ապրում ու չեն ապրում
մեզանով, վարարած ջրվեժների շուրթերին ծաղիկ ենք
կորցնում ամեն օր ու չենք աղաղակում ու չենք
աղաղակում... Եվ այն տղան, որ երկրացի էր ու
գնացել էր հանդ, հանկարծ զգացել է, որ իր արյունը
իրենից խլում են ու տալիս են հողին, որին
պետք չէ այդ արյունը։ Իսկ տանը վառած ճրագն
ինչքան էլ հանդ մեկնի՝ փնտրելու, մութը, միեւնույն է,
շատ է անթափանցիկ։ Աստղադիտակով էլ նայում ենք
ու դարձյալ չենք տեսնում մեր քթի տակ մահվան
խրախճանք աճեցնող ատոմային կայանը, որի
գաղափարը ձիաճանճի պես մեզանից չի հեռանում։
Եվ ժայռից կաթած կաթիլները կյանքի արմատից են
գալիս ու, մերվելով մեր արյան մեջ,
մեր մեջ սեր են արարում։
Ճանապարհը տաշել եմ ոտքերով
քարքարոտ
ու դրել եմ երազների մեջտեղում։
Եվ սուտ են բոլոր ձայները,
որ գալիս են Նյու-Յորքներից
ու Փարիզներից,
ու Մոսկվաներից,
որ գալիս են դրսից, ոչ ներսից։
Իսկ ես շատ միամիտ էի ու
հավատում էի՝
մինչեւ որ Քիրսի մի խորխորատում
մի միրուքավոր,
զույգ ափերի մեջ բերեց ինձ մի թաս
արցախյան երկինք,
թե՝ հող,
թե՝ քար՝
թե՝ ջուր,
թե՝ չգիտեմ ինչ,
պարզել հնարավոր չէ դա երբեք,
բայց երբ այդ թասին մոտեցնում եմ
խոստումները
փրկության,հույսի, ափսոսանքի, ցավի
ե այլն,
դրանք միանգամից շաղում են՝
որպես մածունն է շաղում,
երբ մերողը
իր մերանը մաքուր կարասից չի
վերցնում։
Իսկ մեր ցավը շրջիկ է,
մարմին մտած ասեղ է, որ երկրի
բոլոր երակներով անցնում է
ու վերջում մեր սիրտը պիտի խրվի։
Պորտը շուն տարած քամին էլ
չի երեւում,
որ թեւերից մի փետուր պոկենք
ու նրանով մեր ցավի
բոլոր գրված դեղատոմսերը ջնջենք
ու, հանգստացած սուտ լուրերից ու խոսքերից,
մեր ոտքով
մեր բախտի ճամփան գնանք,
ասենք՝
էլ բավական է,
հերիք է,
թե տեսնել է՝ մեր աչքերով տեսնենք,
(մի՛ հավատացեք, երբ ասում են, թե
մենք ձեզ համար ենք տեսնում),
թե գալ է՝ մեր քայլերով գանք
(մի խաբվեք, երբ ասում են, թե
մեր ոտքերը ձեզ համար են քայլում),
թե մնալ է՝ մեր ոտքերով մնանք,
թե ծիծաղել է՝ մեր սրտով ծիծաղենք
(մի՛ կարծեք, թե ուրիշների
ծիծաղը մեր սրտից է գալիս ),
թե ապրել է՝ մեր ցավերում ապրենք,
թե թռչել է՝ մեր երկնքով թռչենք,
թե թրջվել է՝ մեր ջրերում թրջվենք,
մի քիչ մեզ հավաքենք ֆարսերի փունջ
տարածքներից
ու ճշմարիտ հողի վրա կանգնենք,
որ գուցե թե մեր արմատները
մեր ոտքերին հողի միջից մի բան հուշեն։
Փողոցում պահել են (ով գիտե՝ ովքեր են պահողները),
պահել են մի տղայի, որից պիտի հերոս կերտեն։
Ու ամեն մեկի ձեռքին մի մուրճ, մի բրիչ, մի կացին
են դրել, որ տաշեն ու տաշտշեն, որ հերոսը անսխալ
կերտվի, ստեղծվի, որ հետո դնեն պատերազմի դաշտի
ամենակենտրոն կենտրոնում ու տնետուն խաղան
երեխաների պես, իրարով անցնեն
խաբկանքի առաջ շուրթերը ծռմռող եւ սահմռկեցնող
զարմանքով, որովհետեւ բոլոր արձանները սուտ են
եւ ոչ մի ժամանակ ոչ մի դարում դեռ ոչ մի արձան,
ինչքան էլ շատ են մնում հիմքերը ամենապարարտ
հողերի մեջ, դեռ ոչ մի ծիլ չի տվել ու չի խոսել
ոչ մի հողի հետ, մնում է միշտ անհաղորդ, իսկ դա
նշանակում է, որ հերոսը պիտի աճի հողից ու
բարձրանա այն դաշտում, ուր պատերազմ է
խաղաղության համար, ուր ինքը չի կարող չաճել,
քանզի այդտեղ մարդկանց արյուն է հեղվել։
Եթե
իմ հողը ծիծաղում է արյան մեջ
խեղդվող ծաղիկներով,
որոնք արեւից պոկված թերթիկներ ունեն,
ուրեմն՝
հունցվում է կարմիր գնդիկներով
կավի մեջ,
ուրեմն՝
գիտե Արարիչը տեր,
թե ինքն ինչ է անում.
Անդրանիկը
հառնում է երկրի ընդերքից՝
միայն հողի այն մասերում,
որոնք մենք
թրջում ենք մեր արյան կաթիլներով։
Միայն թե պիտի չթողնել, դառնալ աչք մտնող մեխ
ու թաթ կտրող սուր, ու կոկորդում մնացող ոսկոր,
ու գայլի դեմ հանվող կրակե վարդեր, որ մեր արյունով
լավ հունցված հողը չուտեն հողակերները, եւ քանի
դեռ մենք աշխարհին կբացատրենք, թե մեր մի գրամ
հողի նշույլը քանի մարդ ունի իր մեջ, ծնվելիք
քանի ծաղիկ ունի, քանի խնձոր ու տանձ չաճած,
քանի ատամ ու լույսի ջրվեժ, ու թթի օղի, ու ձի,
ու ձու, ու ոսկու, անագի, ուրանի հանքեր եւ այլն,
եւ այլն, մեր հողերն արդեն անվերադարձ կերած
կլինեն զեռունները, քանզի զեռուններն էլ պիտի
ապրեն , քանի որ ծնվել են արդեն՝ նապոլեոնների
պես աշխարհի քաղաքացիների համահավասար
իրավունքներով ու, դրան գումարած՝ զեռուններին
հատուկ գործոնները. դեհ, թող մեկն ասի այնպես չէ՝
այսպես է, կամ այսպես է՝ այնպես չէ։
Մի երեխա լաց է լինում,
լաց է լինում մի երեխա,
այնքան շատ է լաց լինում
մի երեխա,
որ հասկանում է մի կերպ,
որ լաց լինելու կարիք չկա,
որ լաց լինելու արցունք չկա
ու սկսում է էդ երեխան
մարգարիտների պես հավաքել հողոտված
իր թանկագին արցունքները,
իր թանկագին երազները,
իր թանկագին ատամները,
իր թանկագին թանկագինները,
ու մինչեւ վերջանում է այդ ամենը,
արդեն երեխան երեխա չի լինում
ու հասկանում է, ի վերջո,
որ պետք է
արցունքները հողից հավաքելով,
նորից տեղավորի իր աչքերի մեջ՝
որպես վառոդի ու գնդահատիկների
խառնուրդ,
ու աչքերը զույգ փողերի պես ուղղի
զեռուններին.
զեռունները հարձակվում են պարսերով
ու կարող են մի վայրկյանում
ծծել-ցամաքեցնել
դաշտում արածող ամենասիրուն ձիուկին։
Իսկ Ամերիկայի ձայնը երեկ հաղորդել է, որ
կոնգրեսմենները խիստ անհանգստացած են Արցախի
հարցի առիթով, որ վաղուց պիտի լուծվեր ու չի
լուծվում. իսկ զեռունները դեռ անարգել թռչում են
պարելով եւ խեղճ ձիուկը դես է վարգում, դեն է
վարգում. չի կարողանում ազատվել. հաղորդում է
տպագրվել ֆրանսիական ամենապատվավոր թերթում,
թե՝ ինչ իրավունքով է սպանվում սպանվողը,
մանավանդ,
որ իրավունք չունի սպանվելու. եւ նման խիստ
հուսադրող խիստ բաներ. երեկ ես մի
բանաստեղծություն եմ գրել մի պրեզիդենտի մասին,
որը տարիներ առաջ չէր համաձայնում մեզ հետ
ինչ-ինչ հարցերում. եթե նոր
հանդիպումներում
իրեն լավ չպահեց՝ մեկն էլ եմ գրելու
եւ տես ինչ եմ
բերելու նրա գլուխը... Էնպե՛ս գրեմ, որ...
Տես ինչ եմ անելու։
Չարի անունը կորցրել են,
չարը անուն չունի,
որ դիմեն,
բարու անունն է սառել վրան։
Մեկ է ամեն ինչ-
տարբերություն
չկա,
չ
կ
ա,
մեռելային լռություն է՝
մեռելային խոսքերի
ենթա-
տեքստերում,
Ա
ն
տ
ա
ր
բ
ե
ր
ու
թ
յ
ու
ն։
Անտարբերությունը պոչի պես բուսել է
երկրի հետույքին
ու, ինչպես առակում նշանավոր,
սառել-մնացել է գետի ջրերում,
բռնել- բարձրացնել ուզողն էլ որտեղի՞ց բռնի։
Եթե
իմ լեռների վրա երկինքը կապար է
թափում կապույտի փոխարեն,
ուրեմն՝
խաղաղությունը
բոլոր լեռների վրա
շնչահեղձ է լինում։
Տվեք ամենակարող մի ձեռք,
իսկ դա իմ ձեռքն է, ինձ տվեք,
միանգամից ստուգեմ
աշխարհի բոլոր
ծաղիկների զարկերակները,
սրիկայի ականջից քաշեմ
եւ,
առանց մատ թափ տալու, ասեմ՝
քեզ կարգին պահիր
ու մի կեղտոտիր աշխարհը։
Բայց իմ ձեռքը ով ինձ կտա,
ով է սպանել իմ ձեռքերը.
նա անշուշտ խաբված է
չարաչար
եւ իմ ձեռքի փոխարեն ինձ
մի մեկնեք թաթ։
Ահա իմ զույգ ձեռքերը,
որոնք հնարավոր չէ սպանել։
Առակի մեղուները գնում են առակի անտառում արքա
կարգվածի մոտ եւ ասում՝ արջը մեզ հանգիստ չի
տալիս, գալիս է միշտ մեր պատրաստի մեղրը լափում,
մեր բունը քանդում, մեզ բնաջնջում, մի խոսքով՝
ապրում է թաթը մեր բնի մեջ։
Այստեղ թագավորը
պառլամենտական հանձնաժողով է ստեղծում
աղվեսներից ու դրանց ուղարկում
Արցախ՝ բանի
էությունը ստուգելու։ Երկար ստուգումներից հետո
թագավորը ծանր ու թեթեւ է անում մեղուների բողոքն
ու արջի գործոնները եւ միանշանակ իր հրովարտակը
հղում անտառի բոլոր կողմերի վրա, թե՝ իզուր են
անբան մեղուները փնթփնթում եւ թաթն ու օգնության
ձեռքը շփոթում։
Էսպիսի բաներ։
Երեխան արդեն երեխա չէ
երեխան արդեն ուղիղ է նայում
եւ զույգ աչքերի զույգ փողերը
ուղղել է
ճիշտ այն պարսերի վրա, որ
ուր-որ է պիտի նախահարձակ
լինեն
ու ոչնչացնեն ձիուկին։
Այս ինչքան շուտ մեծացավ երեխան,
այս ինչքան շուտ նետեց
որբության
խարանը.
ձեռքերը հյուսված են ծաղիկներից,
ձեռքերը հյուսված են կարոտներից,
աչքերը երազներից են հյուսված,
հյուսված են քարից ու քռեճից,
հյուսված են անասելի
բաներից,
Նոյի համառությունից ու խենթությունից,
իմաստությունից ու տարիքից։
Տորքի պես հզոր է եւ ուժեղ,
Դավթի պես գեղեցիկ է եւ արդար,
ճակատի վրա համբույրի տեղ չկա,
ճակատի վրա պսակներ են փշե,
ճակատի վրա աշխարհի
բոլոր պատերի հետքերը կան՝
որպես անբառ գրված դասատախտակի
հիշողություն,
որպես ճակատի վրա գրված
գիր ու ճանապարհ-
անպայման՝ Արցախի ներսում ագուցվող։
Երեխան, իսկույն, շատ շուտ թողեց իր
երեխայությունը, ինչպես բոլոր երեխաներն են
անում դա Արցախում։ Եվ այդ էլ, անշուշտ,
Արցախի ճակատագրից է, Արցախի բախտից,
տեղից ու դիրքից։ Ու սրտից։ Ու քարից, ժայռից,
հողից ու ջրից։ Ամեն ինչից։ Արցախից։ Արցախը
միայն Արցախում է, աշխարհում ոչ մի տեղ, ոչ մի
մասում չկա Արցախ։ Չենք էլ փնտրում։
Հետո կաքավը կանգնում է քարին,
եւ քարը իր սիրտ
լինելն է հիշում,
հետո կաքավը թառում է երգին,
եւ երգն իր մագիլներով
ճանկռում է հոգին,
հետո կաքավը արեւ է կտցում,
եւ արեգակը հիշում է նորից
թռվահակելն իր առաջին անգամ,
երբ որ երեխան
տղա է դառնում միայն աղջկա
ծոցը մտնելուց դուրս գալուց հետո,
ծոցակրակը խմելուց հետո,
հետո կաքավը թողնում-գնում է,
որ ծաղիկներից,
հանդ ու քարերից
կտուց առ կտուց հավաքի-ժողվի
անհասկանալի ու հասկանալի
կաղկղան՝
ուհի կաքավի։
Իսկ պարետային ժամը կորցրել է զգացողության
վերջին նշույլը եւ մեկ-մեկ աստղեր ենք հավաքում
փողոցներից արձակված գնդակների ու փշրված
երկինքների բեկորների հետ ու չենք իմանում, թե
ինչ անենք դրանք։ Գուցե երբեւէ կարող են հարկավոր
գալ մեզ, գուցե երբեւէ հարկավոր չեն լինի։
Ճանապարհը կասի, ճանապարհին՝ որպես մանկության
հուշ-դիմագծեր, ոչ ոք ոչինչ չի խոսում։ Ու ոչ ոք
ոչինչ չի լսում, բոլոր հապաղումները, որ պարտադիր
մեծատառով են գրվում, դարձել են չբացվող քշկոռներ,
այնպիսի քշկոռներ, որ անգամ մեր հին գյուղի հին
գոմի ձիու բաշի վրա չէին լինում, երբ գիշերները
հանկարծ մոռանում էինք ձիու բաշից ու մազերից
ասեղներ կախել, որ քաշկերն ու սատանաները չգան,
քրտնաքափ չանեն ձիերին։ Ո՞վ կարձակի այդ
քշկոռները՝ ոչ քաղաքական եւ քաղաքական եւ, ուր
են մեր պատմության ասեղները, եւ այս ո՞վ է խեղճ
ձիերին վերածել անհասկանալի քաղաքականության,
մոսկովյան հույսի, ամերիկյան ինչ-որ սենատի
մերձումոտության, ինչ-որ մեկի հարեւանության,
ինչ-որ մեկի անհարեւանության եւ այլն, եւ այլն։
Մեծ երեխայի անունը դրինք
Առան,
եւ պարետային ժամը նահանջեց,
եւ երկրի ընդերքից դուրս եկան ջրեր,
որ երգեն ցավը ծարավ երկնքի,
եւ երկրի ներսից դուրս եկան հին ծառեր,
որ տանեն ցավը աներգ ջրերի,
եւ երկրի խորքից դուրս եկան ճամփեք,
որ մեղմեն վերքը
բոլոր մոլորյալ ճամփավորների,
եւ երկրի խորքից դուրս եկան դարեր,
որ աղվեն, մաղվեն մենակ ու մենիկ
ու մինուճարիկ մի օրվա վրա
(թե այդ օրը կա),
եւ երկրի խորքից դուրս եկան սարեր,
եւ երկրի խորքից դուրս եկան շենքեր,
քաղաքներ,
վանքեր, ժպիտներ, սերեր, համբույրներ,
հողեր, մագաղաթներ, սուրբ ասացվածքներ,
սրբեր, անուններ, հուներ, երեխեք,
ուլեր, քարեր, խաչքարեր, կիսատ
խոսք ու բառ, մի խոսքով՝ բաներ, որոնց
թվելը անհնարին է։
Ես ուզում եմ աշխարհի քարտեզի վրա անպայման
նշեն աշխարհագրագետները, որ արցախյան հողը,
դա հող չէ, ավելի ճիշտ հող է, բայց՝ չէ, հող չէ,
իսկ թե ինչ է, ոչ ոք դեռ չգիտե, հողի մեջ մեռնում է
ամեն ինչ ու հողով ծնվում է նորից, իսկ այն
ժպիտները, որ մարդիկ իրենց մեջ ամբողջ կյանքում
պահում են՝ որպես պատանության անկրկնելի սիրո
առաջին ժպիտներ, ինչ են դառնում հողի տակ,
հո չե՞ն փտի, հո չե՞ն մեռնի, բա ի՞նչ են դառնում,
բա ինչ են դառել Արմեն Հակոբյանի ժպիտները,
երբ զինվոր «եղբոր» գնդացիրը պարզվել է
նրա գոտու
լայնությամբ ու երկարությամբ։ Հիշում եմ, թե
Մոսկվայում (պատվիրակությունը գնացել էր Արցախը
քարտեզի վրա թողնելու համար), Արմենը ինչպես էր
գնդացիրը վայրկյան առ վայրկյան ուղղում իր դեմ
ու հասունացնում գնդացրի արյունոտ նվագը՝ իր
գոտու վրա՝ որպես անցքակետեր, որ ոչ
բազմակետի հետ կարելի է համեմատել, ոչ
վերջակետերի, ոչ էլ որեւէ ուրիշ կետերի հետ։
Արցախը Մոսկվա չի գնում, Փարիզ չի գնում,
Կալիֆոռնիա չի գնում, ոչ մի տեղ չի
գնում Արցախը,
Արմենի արյան ու երակի միջով
միայն գալիս է,
միայն գալիս է, գալիս է ու գալիս։
Առան, սիրելիս, սիրիր, շատ, շատ սիրիր,
սիրիր
գնդացիրների փողի տակ,
համբուրիր աղջիկներին,
որ դեռ
նոր են հասնում արբունքի
եւ, դժբախտաբար, հենց պարետային ժամի
ջարդուխուփ
սլաքների տակ։
Սիրիր, Առան,
ինչ անի աղջիկը, որի կրծքի տակ
աղջկությունը ելք է
որոնում,
որի շուրթերը հասնում են
պտուղ խածնելու համար,
չհամբուրելը
եւ նրանց զրկելն առաջին սիրո
առաջին ցավի
առաջին համբույրից,
հավասարազոր է
պարտության
(աշխարհում ուրիշ պարտություն չկա)։
Պարտություն ոչ թե միայն Արցախի,
այլեւ՝ աշխարհի
ու սիրո համար։
Մի թեւով գրկիր մոսինի կոթը,
մի թեւով քո Սոսեին գրկիր։
Ճիշտը Աղբյուր Սերոբն է,
Առան,
մոսինի փողի մեջ դիր սիրտը,
կրակիր,
մոսինի փողի մեջ դիր ցավը,
կրակիր,
մոսինի փողի մեջ դիր ժպիտը,
կրակիր,
մոսինի փողի մեջ դիր մերժումը,
կրակիր,
մոսինի փողի մեջ կարոտը դիր,
կրակիր,
մոսինի փողի մեջ դիր քարը,
կրակիր,
Սարը դիր, հողը դիր, ջուրը դիր,
կրակիր, կրակիր անվերջ, կրակիր
ու երեխաների ձեռքից բռնած, դուրս եկ
Մարութա սարի կամ Մեծ սարի,
կամ Քիրսի, կամ Սիսի մի անկյունից,
խառնիր որդիքդ հայոց անթիվ աստղերին,
որ կրակելիս աստղերը չվերանան, Առան։
Քո Սոսեն ուրիշ է, իհարկե,
քո Սոսեի ժպիտն էլ ուրիշ է, իհարկե,
քո Սոսեի սիրտն էլ ուրիշ է,
որովհետեւ
Քոնն է, Առան։
Քո Սոսեն Սաթենիկ է սիրուն
ու դեռ դեմքին չի հալվել
փետուրը կաքավի։
Եվ ընկնում է Առանը հանդերը
եւ Առանը դաշտ ու ձոր չի
թողնում,
մինչեւ որ հավքի թռիչքներում
(թռիչքը արցախյան կաքավի)
նրանից չի պոկում
մի փետուր։
Փետուրը գույն ունի արեւի,
փետուրը փայլ ունի քարերի,
փետուրը երազներ է փոխ տալիս
երկնքին,
ծիածանին երանգներ է պարգեւում,
խոսում է սրտի հետ,
ցավի հետ խոսում է
փետուրը
եւ երբ դնում ես գետի մեջ,
սահում է հոսանքին հակառակ՝
որպես վեր ելնող արեւից
ջրի մեջ կաթած,
ջրի մեջ կորած
մի շող։
Լինում է, թե լինելու է՝ չգիտեմ, մի աղքատ ու չարքաշ
մարդու (էդ որ մարդն է, որ չարքաշ չէ) մի ոչ չարքաշ
տղա է լինում։ Էդ տղան քաղաքներին է տալիս
զինքը, սար ու ձորին չի տալիս, ճանապարհներին է
տալիս ասֆալտած ու մի օր էլ տեսնելով, որ հայրը
էլ մոթալի պանիր չի ուղարկում ետեւից, խնձոր ու
տանձ, մեղր չի ուղարկում, էդքանն էլ՝ ոչինչ,
տեսնում է, որ էլ թթի օղի չի ուղարկում,վեր է կենում,
գալիս գյուղ՝ հորական օջախին այցելության։
Բարեւ, ա հեր։
Բարով տեսանք, ա որդի։
Ինչ կա, ինչ չկա։
Փառք Աստծո, դեռ շնչում ենք, դեռ կանք,
թշնամին էլ դեռ չի մեռել, որ վատ ապրենք,
ամեն ինչ տեղը տեղին է։ Էդ տղան էլ չի
ասում՝ ինչի է եկել, ինչի չի եկել,
ասում է՝ ա հեր, արաղ չի լինի՞ մի
բաժակ, հերն ասում է՝ կլինի, ասում է ու
բերում է մի բաժակ արաղ
տալիս։ Տղան ասում է՝ բա ինձ հետ մի
բաժակ չե՞ս խփելու, ասես՝ բարով ես
եկել։ Խի՞ չեմ խմի՝ ասում է հերը
ու բաժակը խփում որդու բաժակին, գլխին
քաշում։ Որ գլխին է քաշում-պրծնում,
աջ ձեռքը բարձրացնում է ու ձեռքի երեք մատը փունջ
անում ու ծայրից հոտ քաշում։
Տղան ասում է՝ ա հեր (մայրը
մեռած է լինում), բա մի կտոր չոր հաց
չկա՞ մեր տանը, որ արաղի վրա բերանս
տանեմ։ Հայրն ասում է՝ ոչինչ, դու խմիր,
մի բան կանենք։ Տղան խմում է ու
սպասում, որ հայրը մի պատառ տա
իրեն, մի հացի նշխար՝ արաղի թունդությունը
մեղմելու համար, բայց հայրը միայն
ասում է՝ մատերիցդ հոտ քաշիր։
Տղան մատերից հոտ է քաշում, բայց նրա
մատերից ինչ հոտ պիտի գա։ Ոչ աշխատում
է տարին բոլոր, ոչ ջուրն է ընկնում,
ոչ հողին է ընկնում, ոչ... Մի խոսքով...
արաղը շատ է դուր գալիս տղային։
Ասում է՝ ա հեր, էս օղին որտեղից է,
ասում է թթի ծառից, ասում է՝ ո՞նց,
ասում է՝ շատ պարզ, ամռանը ղազանը
դնում ենք թթի ծառի ճյուղերից մեկի տակ,
թութը քամվում է ղազանի մեջ եւ օղի
է դառնում։
Բա որտեղից է էդ օղին ծառերի մեջ՝
հարցնում է չտես տղան։ Հայրը ասում է՝
մեր պապական հողի մեջ արաղի հանք
կա, թթենիները հենց էդ հանքերում են
բուսնում։ Լինում են, չէ՞, ծառեր (օրինակ,
ուռենին), որ ջրում են աճում։ Ուրեմն՝
թթենին էլ օղու մեջ է աճում, մենակ
թե էդ հանքը շատ խորն է։
Տղան շատ է մտածում, թե քիչ, ասում է՝
չի՞ լինի, որ հանքը բացենք։ Հայրը շատ է
ուզում, որ տղան վերջապես ձեռքը մի գործի
կպցնի, աշխատել սովորի, ասում է՝ ինչո՞ւ
չի լինի, կլինի։
Տղան ասում է՝ դե, քլունգ ու բահ տվեք։ Այդ
պահին մի հավք, որ թթենու վրա էր եւ
լսում էր այս զրույցը, թեւով բերում ու տղայի
առաջ փռում է քլունգ ու բահ եւ ուրիշ
գործիքներ, ինքը նորից ծառի ճյուղին թառում։
Տղան դա տեսնելով՝կարմրում է,
ասում է՝ ա հեր, բա էս թռչունը
ինչ թռչուն է, որ բահ ու քլունգ բերեց։
Հերն ասում է՝ դա հարեւանի աղջիկն է,
մեծացավ¬մեծացավ, գյուղում մի տղա
չկար ջահել, որ ամուսնանա, տուն ու օջախ
դնի (քեզ համար օրորոցախազ էինք
արել), ցավից մի օր էլ կուչ եկավ,
կուչ եկավ, տանջվեց¬տառապեց, վերջում
դառավ մի սիրուն հավք, էդ օրից մեր թթենու
ճյուղին է թառում գիշեր-ցերեկ։
Բա իր երգով քե՞զ չի խանգարում, ա հեր։
Չէ, ա որդի¬ չի խանգարում, օգնում է
ինձ, հարսնություն է անում, բայց ափսոս,
որ հավք է դառել ու, չնայած մեր
լեզուն հասկանում է, ինքը խոսել չի կարողանում։
Տղան սկսում է քանդել թթենու տակի հողը։
Մի օր, երկու օր... քանդում է, քանդում ու արաղի
հանքը չկա ու չկա։
Հավքը թռվռում է ծառի վրա,
հավքը նրան սիրտ է տալիս։
Ու երբ տղան թոնթորում է,
հառաչում է,
հուսահատված, թե՝ չկա, չկա,
հավքը ծառից ուղղում է,
ծվծվում է քաղցրաձայնիկ,
թե՝ կա, կա, կա...
Մի զարկ, հինգ զարկ եւ
հրաշքը կատարվում է,
մի աղբյուր է բխում հազար
ու մի ակով,
եւ ջուրն էլ, ինչ ջուր, մարգարիտ է՝
կոհակ-կոհակ,
հավքը գլխի վրա գալիս,գնդակի պես
մխրճվում է այդ ջրի մեջ
ու այդ ջրից հավքի տեղակ դուրս է
գալիս մի գեղեցիկ, չնաշխարհիկ,
անուշ աղջիկ։
Հետո ժպտում է այդ աղջիկը, ծիծաղում է
ու ծիծիաղի կոհակները իր ափերով
ցողում է նա այդ տղայի դեմքի վրա,
ու ծիծաղի համբույր-համբույր կոհակները
ցրում է նա հողին, ծառին, ծաղկին,
եւ ծիծաղի կաթիլները ուր ընկնում են՝
վարդ է բուrնում եւ օրը հագնում է արեւ,
գարուն,
եւ գժվում է տղան սիրուց ու մոտենում
գերեվարված, այդ աղջկա ափից մի կում ջուր
է առնում, միանգամից փոխվում-փոխվում եւ նոր
միայն նա դառնում է տղան իր հոր,
եւ նոր միայն նա դառնում է լաճ արցախցու։
Բայց ախր սա ի՞նչ աղբյուր է՝
հարցնում է նա աղջկան, այս ո՞նց եկավ։
Եվ աղջիկը չի էլ ասում, որ աղբյուրն այդ
իր մարգարիտ արցունքներն են, որ ծառն ի վար,
որ ծառերի ճյուղերն ի վար, շյուղերն ի վար
հոսել-հոսել, գնացել են
արմատներով պահվել թաքուն հողի հազար
շերտերի տակ, որ տեսնող չլինի, մինչեւ որ իր
սիրով տղան գա ու բացի ակունքը։
Եվ ասում են՝ ով այդ ջրից կում է անում,
սիրտը սիրո թեւ է առնում,
սիրտը սիրո ջուր է առնում,
սիրտը սիրո հուր է առնում,
սիրտը սիրո հուն է դառնում,
դառնում է մի լույսի տաճար,
դառնում է մի հույսի աշխարհ,
եւ, իհարկե, դառնում է այն, առանց որի
քարը պատին սազ չի գալիս,
ծեղը
կտցին բույն չի հասնում,
շողը հողում
չի դառնում ծիլ,
առուն տեղից քայլ չի
անում,
եւ չի սահում երկինքը թեւի միջով,
եւ լեռները չեն ծվարում ծաղկի
բաժակում,
եւ հողի գնդիկների մեջ
չեն երգում մեղուն
ու միլիարդ տարի առաջ զոհված
հայության մշտանորոգ արյունը։
Եվ այսպես, տղան ու աղջիկը ամուսնանում են, եւ
աղբյուրը դառնում է կյանքի աղբյուր, թթենին
դառնում է կյանքի արմատ, թթի օղին երկարացնում է
կյանքը, եւ ուժ է տալիս երակին,
եւ արյանը հաղորդում
է արցախցու գժություն, որի առաջ աշխարհի
իմաստունները խոնարհվում են մինչեւ հողը։
Հարսանիքի սեղանը առատ է, բայց տղան թթի օղու
բաժակը դատարկելուց հետո իր մատները փունջ է
անում, մոտեցնում է շուրթերին ու հոտ է քաշում
եւ դա ամենասուրբ մանանան է աստվածային։
Եվ հայրը հայր է դառնում, եւ որդին որդի է դառնում,
եւ հարսը դառնում է հարս, եւ Արցախը՝ Արցախ։
Արցախը նորից արյան մեջ է։ Բայց ինչ էլ որ լինի՝ կպայքարի Արցախը, կտոկա, կհարատեւի ու Հայկ Նահապետի ժառանգներից մեկի՝ Առանի անմարելի ոգով, կենսահաստատ կքայլի դեպի հավերժություն՝ մեր սարերի պես գլուխը միշտ բարձր... Իսկ որ ասում են՝ Արցախը աշխարհի ամենատաք կետն է, այդ «տաքն» էլ նրա սրտից է...
Արցախը միշտ կմնա ԱՄԵՆԱ... ԱՄԵՆ։
ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ
ԱՄԵՆԱՏԱՔ ԿԵՏՈՒՄ
Տանկերը, որոնց վրա աստղեր կան
կարմիր
եւ որոնք մերն էին կինոնկարներում,
ինչպես աճպարարները բեմերում՝
կուլ են տալիս փողոցները
քաղաքի
եւ դուրս են թողնում դրանց փոխարեն
ուղիներ դժվարանցանելի,
որ հաղթահարել է պապս կռվում։
Ահա եւ փողոցը Թումանյան՝
դեռ հեռու է մարդը մինչեւ իր ճամփան,
վիրակապի պես
փաթաթվում է
տանկերին «մերոնց», որ մերոնց վրա
պատրաստ պարզած փողերը իրենց,
շրջում են ամենուր։
Պապս տանկերի հետքերով գնում էր,
թեկուզ գնալը դժվար էր ու ճամփա չկար,
իսկ հիմա
չի կարող, տանկը գնում է հողի վրայով,
ուր ոսկորներն են պապիս ու նրա
նախնիների.
եւ հողի կողերը ցավում են խիստ
աստղի արյունոտ կարմիրից,
պսպղուն կարմիրից,
պլըկարմիրից,
եւ տատս չանչ անելով դեպի, չգիտեմ՝ ուր,
գնում-գտնում է զինվորական գդակն իր
Հայի,
պոկում է վրայից տանկի վրա տեսած
հնգաթեւ կարմիրը
եւ նետում է տանկերի ոտքերի տակ։
Տանկը անցնում է կարմիրով,
ուր դեռ փետրվարին 88-ի
Մենք մեր գլխից վեր տանում էինք
ճիչերը մեր
միամիտ,
երեխայական՝
«Լենին», «Պարտիա», «Գորբաչով»,
ցավեցնելով հողի տակ կրկին
պապերի վերքերը չսպիացող։
Թումանյան փողոցում վառվում են
ֆոսֆորական լապտերների փշրանքները
եւ սպիտակին են տալիս
ոսկորների պես՝
ոնց որ ճամբարում պատերազմի։
Ոչ ոք չի հավաքում կոչերում,
լոզունգներում,
միտինգներում,
թերթերի էջերում մեռած բառերի
կմախքներն ու ոսկորները դեռ
տաք-տաք,
ոսկորները
սպանված սերերի,
սուտ խոսքերի,
սուտ քայլերի,
սուտ երազների,
աչքակապության,
եւ դրանք փշրվում են խաշամի պես,
3 տարի առաջ եկած ու չգնացած
աշնան խաշամի պես
(նոր աշուն չեկավ, քանի որ երեք տարի է՝
գարունը չի երեւում մեր կողմերում)։
Ոսկորները հող են դառնում հողի վրա,
ոչ հողի տակ,
եւ տանկերի թրթուրները գիր են
թողնում մոխիրներում
խորհրդաշատ,
ուր որ վառված մանկան փոքրիկ
ոտիկների հետքեր կան-խամրած աստղեր-
ուր որ մատաղ աղջիկների դեռ նոր
ծաղկող ժպիտներով
այտեր կան տաք՝
սումգայիթյան շամփուրների վրա քաշված,
կարմիր արյուն,
սովետական մեր բանակի
խիստ ոգեսով հայացքի տակ։
Տանկերն անցնում են՝ բացելով
փողոցների փակագծերը
եւ իմ պապից օտարելով
գդակի վրա պահված աստղը կարմիր։
Տանկերը անցնում են ճզմելով
տատիս նետած աստղը
եւ թրթուրների տակ ցայտում է արյունը՝
աստղի կարմիրի միջից,
արյունը
հին ու հինավուրց հայկական
Շուշիում
վերջերս զոհված Խորհրդային Միության
կրկնակի հերոս Նելսոն Ստեփանյանի ,
իսկ Նելսոնը կարող էր
դուրս չգալ տանկի առաջ, պարզապես
տանկի վրա տեղադրված աստղը
նրան շփոթեցրեց
եւ մաշադիները կենտրոնի գուժակռինչ,
ժողովուրդներին իրար դեմ հանող
կանչերով
ու կենտրոնի աստղերով շլացած,
նետվեցին մոլորության մեջ այն,
որ եփվել էր 70 տարի շարունակ։
Կենտրոնը կարմիր արթուն բանակ է,
Կենտրոնը կարմիր արթուն պահակ է,
որ մարդուն
շատ սիրելուց
ուտում է- կարեւոր չէ- ում բերանով,
ուտում է իր թողտվությամբ։
Հեռուստացույցը բացում եմ ու ոչինչ
չեմ տեսնում.
եւ իսկույն կորցնում եմ հայացքս,
բայց երեկ հանկարծ նկարների առաջ
սթափվեցի՝
անտառում ճչացող կապիկների
կանչերից,
որ փրկում էին ջունգլիներում
եղնիկի ձագին
ճիրաններից ինչ-որ մարդկանց,
գնանք հիմա որտեղ քավենք
միամտության մեր
մեղքերը
եւ մեր բերանները լվանանք
Արցախի ո՞ր աղբյուրի ջրով՝
այնքան սուտ կանչերից հետո։
Շուշին երեկ հարձակվել է։
Բերդաձորը
որքան պիտի այս անտիրական
աշխարհին
տեր կանգնի,
դեռ թարմ ակոսներում գնդացիրները
սերմանում են վաղվա
հնձի հատիկները,
եւ, անցյալ տարվա նույն ժամանակամիջոցի
համեմատությամբ,
հինգ անգամ ավելի ցանքս է կատարված.
այդպես եթե գնա (ինչպես ասել է
Լենինը - 18 թիվ -
Ստամբուլի հորդորներով Նոբելյան
մրցանակը (չ) ստանալուց առաջ),
մենք կհասնենք առաջիկա
20 տարում
200 տարում
2000 տարում
կոմունիզմի ՄԷԼ գագաթին։
Մենք կհասնենք՝ որքան էլ որ դժվար լինի
ճանապարհը։
Տանկերը շատ հեշտ անցնում են։
Ասում են՝ ՄԷԼ գագաթներին
նստած մեր նոր «աստվածները»-
կախած իրենց ոտքերն երկար-
տաքանում են
Ծաղկաձորի կրակներից,
որ երկինք են հասցնում արդեն
ծաղկաբորբոք քամիները
նոր խաղերով-
ճիչերի տակ Բերդաձորի։
Կարմիր սպան երկար նայեց պարետային ժամը
խախտած տղամարդուն եւ զինվորներին
նշանակալից
նշան արավ՝ ստուգել մանրազնին։
Կասկածի տեղիք
էին տալիս մարդու ճակատի փաթաթանները, որոնք
նրա գլխին ու դեմքին տալիս էին տանկիստի տեսք։
Սառնամանիք էր։ Տղամարդը հացի հերթ պիտի
կանգներ գիշերվա ժամը 2-ին եւ պինդ փաթաթվել էր՝
չմրսելու համար եւ միայն աչքերն էին երեւում, եւ
զինվորները խիստ կասկածեցին ու բռնեցին ու, մարդը
հացի հերթը կորցրեց, ափսոս։ Կորցրեց
հացաբուլկեղենի խանութի առաջ - Թումանյան
փողոցի վրա։ Իսկ առավոտյան, երբ բաց թողեցին,
հերթում տեղ չտվին, քանզի առանց այն
փաթաթանների ոչ ոք նրան չճանաչեց։ Ու բշտեցին-
հրմշտեցին, հերթի միջից հանեցին։ Մենք գրոհով
պիտի վերցնենք Կոմ. գագաթները, մենք գնում ենք-
մեր ետեւից՝ տանկերը մեր, ով հապաղեց՝
պիտի ընկնի,
տանկերի թրթուրները մաշվել են
եւ առանց ընկնողների
վրա հենվելու-բռնելու, չեն կարող առաջ գնալ,
ճամփան դիք է, դժվարին, ընկնելը
հայրենասիրություն է բարձրագույն։
Հոգնել են «մեր» տանկիստները
եւ այնտեղ, ուր կարմիր աստղի
միջից հենց նոր
տաք արյունն է ցայտել Արմեն Հայի,
միացնում են երաժշտություն
ու պարում են
«Լամբադա»-
ի ծաղկեցումն ՄԷԼ-ի երդվյալ հավատարիմ
Սաֆոնովի։
Պար են պարում արյան վրա,
կարմիր-կարմիր-կարմիր արյան.
ինչ լենինյան հրապարակ,
թե՝ կարմիր
չէ։
Առան,
Արցախի զավակ
աստվածազարմ ժառանգ Նահապետ Նոյի,
ասա, գիտե՞ս, արդյոք,
ոնց ես դուրս գալու հրահեղեղից,
որ սկսվել է
Սումգայիթով
ու
չի
վերջանում
Ծաղկաձորով.
գնամ՝ Արարատը բերեմ, որ
տապանդ այնտեղ բարձրանա։
Առան,
Արարատի երակներն ի վեր
ելնում է Քիրսը, ահա,
մինչեւ դուռն Աստծու։
Իսկ այն ո՞վ է,
այս էլ՝ քանի՜ տարի
կուչ է եկել «համաշխարհային սովնարկոմի»
դռան առաջ՝
քնձռոտված մուրացկանի տանջված տեսքով
ու դուռը չեն բացում, որ մտնի։
Ու չեն բացում,
ու չեն բացի,
ու դռան ճեղքով մի փշուր հաց անգամ
չեն նետում դուրս՝ որպես ընծա,
ով է նա,
չի մրսում,
չի շոգում,
սով չի զգում, չի զգում ոչինչ
ու դրա համար դիմանում է միշտ,
ու միշտ կա դրա համար.
բայց, նայիր, Առան, ուշադիր նայիր
անմեղանում է, ձեւանում է երեխա,
այնքան որ՝ նույնիսկ
խաղալիքներ է հանում գրպանից,
խաղալիք քաղաքներ,
խաղալիք շեներ,
խաղալիք ժողովուրդներ,
խաղալիք հողեր ու երկրներ,
ու խաղում է,
տալիս է, առնում է,
գնում է, վաճառում է,
բազմակրկնազգեստներ ունի հագին,
մորթեղեններ՝ տարբեր հողերից ձեւած,
կհանի-կծախի՝
հանուն
ապագայի՝ կարմիր, կարմիր, կարմիր...
Ում հագին է իմ զգեստը։
Ում դեմքին է իմ ժպիտը։
Իսկ իմ ցավը
ուրիշը չի կարող հագնել,
իսկ ուրիշի հագուստ հագնողը
մերկ է
ավելի, քան թագավորը,
որ հագին ունի
բազմաթիվ բազմակրկնազգեստներ։
Ամենաբաձր կետը երկնքում, դա Քիրսի գագաթն է։
Բարեւ, Ջորջ Բուշ։
Քիրսի վրա սառը չեն ձյուները եւ ձեռքդ չի
մրսի՝ եթե փորձես մի քիչ ձյուն առնել այնտեղից՝
մեղմելու համար ցավը լեռան։
Բայց, չնայած ձյուներին ու, չնայած
Քուվեյթին ու, չնայած շատ տեղերի ու շատ
բաների (գումարած Մերձբալթիկան) Արցախը
մնում է ամենատաք կետը, Արցախը՝ մնում է միշտ
որպես երաշխիք, հրաբխի վրա՝ հրաբխի դուռ։
«Ժամանակ» հաղորդագրական ծրագիրը ծռմռված
բերան է, որով խոսում է ձայների ռեակցիոն
մեծամասնությունը՝ Կրեմլի դահլիճներից։
Իսկ այդ դահլիճները ռեխից լայն են
բացվում, որովհետեւ մեծ սուտը փոքր բերանով
դուրս չի գա
(ականջդ կանչի Պըլը-Պուղի)։
Եվ եթե սուտ չի ասում այդ բերանը, ուրեմն՝
ոչինչ էլ չի ասում, դառնում է աշուղ՝
ալեհ-վալեհի մուղամաթված բերան՝
աման-աման-աման...
Այս աման-աման -ամանից էլ ծագել է Օմոն-ը։
Եվ ամեն ինչ՝ առանց բացառության։
Ամենատաք կետն է Արցախը, բայց չի այրի ոչ մի ձեռք,
եթե այն հանկարծ մեկնվի հեռվից։
Իսկ եթե ոչ մի ձեռք էլ չի մեկնվում, դրանով
իմ ձեռքը չի կարճանում, ավելին՝ դառնում է
ուժեղ բազմակրկնակի։
Թե այս տանկերի ետեւից
գութաններ կապենք,
չե՞ն հերկի մեր դաշտերը։
Միամիտ արցախցիներ,
եթե ասֆալտը հերկում են, դաշտը
կհերկեն ու կհերկեն։ Եվ էլ ուրիշ
մեքենաներ պետք չեն։
Տանկերը կհերիքեն։
Մեր երեխաների երեխայությունը չվերջացած,
խաղալիքները վերջացան։ Ապրեք, երեխաներ։ Դեհ,
հիմա նռնակներ վերցրեք իսկական ու պայթեցրեք,
դեհ հիմա ավտոմատներ վերցրեք իսկական ու
կրակեցեք, դեհ հիմա խրամատներ
փորեցեք իսկական
եւ պահվեցեք, դեհ հիմա չգտնվող
ծխախոտի թղթերի
վրա չգտնվող քիմիական մատիտների ծայրերը
թրջեցեք ձեր շուրթերին ու իսկական սիրո նամակներ
գրեցեք ձեր կողքին գտնվող հեռավոր-հեռավոր
աղջիկներին։ Պաչելը երեխայություն է, աշխատեցեք
նաեւ համբուրել, որ դուք ձեզանով պսակադրվեք ու
հայրենիքի համար ծնվեն վաղվա զինվորները,
միանգամից զինվոր ծնվեն՝ առանց մանկության,
առանց երեւակայության, ծնվեն նռնակներով, ծնվեն
ավտոմատներով, ծնվեն տանկերով, մի խոսքով՝
պատրաստ ծնվեն պարետային ժամին, ինչպես
ձկներն են ծնվում ծովում՝ շերեփուկներով։
Ծնվեցեք... ընդդեմ։
Քիրսից մի քիչ ձյուն առ, Առան,
դիր ճակատիդ,
եւ կանցնի ցավն Արարատի։
Անշուշտ, այդ ուլունքը, իբրեւ ավար, Խոջալուի հին շրջան է բերվել որեւէ տեղական թագավորի կամ իշխանի ձեռքով, որ մասնակցել է Ասորեստանի դեմ մղված արշավանքներից մեկին, ամենայն հավանականությամբ Ադադ-Նիրար 1-ի թագավորության ժամանակ եւ կամ, որ ավելի քիչ հավանական է թվում, նրա թագավորելուց հետո։
Խ. ՍԱՄՎԵԼՅԱՆ
«Հին Հայաստանի կուլտուրան», հ. Գ։
ԵՐՐՈՐԴ ՄԱՍ
ՀՈՒԼՈՒՆՔ ՇԱՄԻՐԱՄԱ
Եվ Սաթենիկ էր անունն աղջկա։
Եվ նա առավել աստվածուհի էր,
քան աստվածուհին
հեթանոս ու հին։
Եվ անասելի գեղեցիկ էր նա՝
իր հմայքներով մարմնամարմանդ,
մարմնամոմիկ,
մարմնածոմիկ,
մարմնադողիկ,
մարմնաշողիկ,
մարմնապողիկ,
մարմնածավիկ,
մարմնածաղիկ,
մարմնահողմիկ,
մարմնամեղմիկ,
մարմնածեղիկ,
մարմնագեղիկ,
մարմնամեղիկ,
մարմնամեղվիկ,
մարմնամեղրիկ...
Եվ ոգեղեն էր։
Եվ երբ կոպերը բարձրացնում վեր,
նայում էր՝ իբրեւ հոգնած ու թույլիկ,
զույգ երկինքներ էին բացվում քո առաջ
կապուտակ ու ջինջ,
ջինջ ու շողացայտ,
շողացայտ ու սուր,
ու
հրասարսուռ։
Երկնքի համ կա թեւերի վրա։
Եվ եղեգի պես նրբին է, բարակ
եւ կոնքերն ամռան արեգակներ են,
եւ ձիգ լարեր են մատները տավղի,
եւ երբ ուզում է
ճեմել վեհաշուք՝
կրծքին ծվարած աղունակները
պոկեպոկ պիտի լինեն ասես թե
ու թեւեն թեթեւ,
ծանր ու թեթեւ,
թեթեւ ու ճերմակ...
Բայց քանի կանգնած՝ նայում է մեծաչք,
տապ կեցած, հանգիստ խնդմնդում նրանք
եւ կտուց-կտցի լորիկ են խաղում...
Առավել պարկեշտ, խոնարհ առավել,
առավել սուրբ ու հեթանոսական,
առավել հստակ, մաքուր ու անբիծ,
արարված միայն
սիրվելու համար,
սիրո սահմանը,
սրտի սահմանը
անվերջ, անսահման դարձնելու համար։
Եվ երբ շրշում են շուրթերը նրա՝
Աստծո ձայնը կաթում է ուղիղ
սրտիս ցավի մեջ,
եւ ձայնն Աստծո
վետվետում հոգու տաք ալյակներում,
մարգարիտներ է շաղում շուրջբոլոր։
Երբ որ շրշում են շուրթերը նրա՝
ծաղիկը հողից ելնում է ծիր-ծիր
եւ իր թերթերում աշխարհը բացում...
Եվ զարմանալի,
եւ զարմանալի,
եւ զարմանալի
մի առեղծված է
պահում հայացքում այնքան պարզանուշ։
Սիրտդ մոմի պես հալվում է դանդաղ,
դառնում երկու բառ.
- Սաթենիկ... Իմ ցավ...
Եվ սիրելի է դառնում առավել,
ցույց տալով սակայն, թե անտարբեր է
քո ցավ ու ձայնին...
Սիրտդ ափի մեջ հալվում մոմի պես,
դառնում է ծաղիկ,
որ դող ու ցավով մեկնում ես նրան...
Վերցնում ծաղիկը, բուրվառում է նա
ծաղկից առավել,
ցույց տալով, սակայն, թե անտարբեր է
քո շող ու ծաղկին...
Քո աչքերի մեջ լռում է օրը,
դառնում երկու բառ.
- Ի՜նչ գեղեցիկն ես....
Եվ նա առավել գեղեցկանում է՝
ցույց տալով, սակայն, իբրեւ չի լսել
եւ անտարբեր է գարնանը նայում։
Ասա՝ ծաղիկ ես,
եւ ավելի է դառնում նա ծաղիկ,
Ասա՝ ցողիկ ես,
եւ ավելի է դառնում նա հստակ,
քան թե ցողիկն է,
ասա՝ սուրբ ես դու,
եւ ավելի է դառնում ջինջ ու սուրբ,
քան ինքը՝ սուրբն է,
ասա՝ արեւ ես,
եւ ավելի է դառնում նա արեւ,
քան թե արեւն է...
Ու այս ամենը խաղք է շողերի՝
գարնան վետվետուն ակունքների մեջ,
ու այս ամենը խաղք է ցողերի՝
գարնան երփներանգ ծաղիկների մեջ,
ու այս ամենը խաղք է պողերի՝
արբունքահասի եռք ու արյան մեջ։
Ժամն էր պսակի...
Թոնիրը վառվում էր։
Թոնիրը բերնեբերան լիքն էր չմարող աստղերով։
Թոնրի շուրթերին, թոնրապռնկին վառվող մոմերը
հալվեհալ
ծիծաղում էին ու սպասում էին՝ ուր-որ է
կգան հարս ու թագվոր, երեք պտույտ կգործեն
թոնրակրակի շուրջը։
Եվ նրանց ներսում կրակը երեք անգամ կրակ
փոխ կառնի թոնրից ու երեք անգամ կրակ կնվիրի...
Ապա կկանգնեն թոնրապռնկին՝ երեսները դեպի
արեւելք, արեւին կմրմնջան սիրո ու
պտղաբերության բառեր։
Ապա կչոքեն արեւի դեմ ու երեք անգամ կպաչեն
թոնրի շուրթերը տաք-տաք եւ ետ-ետ քայլելով դուրս
կգան թոնրատնից՝ երեսները միշտ դեպի թոնիրն
ամբողջ կյանքում ապրելու համար...
Զի հարս ու թագվոր թոնրից նոր հանված կրակի
նման պիտի միշտ իրար ջերմացնեն ու իրենց սերը
վառ պահեն հավերժ վառվող թոնրի պես...
Ժամն էր պսակի...
Եվ ահա զուռնան զլեց ձայնն իր,
երկինքը հավքի թեւին պար մտավ,
հարս ու աղջիկներ
ճանապարհ բացին իրենց հայացքում,
բացին մի լույսի պայծառ շառավիղ,
որով որ, ահա, թեթեւ քայլ արավ
կույսն Սաթենիկ...
Թեթեւ քայլ արավ՝
դեպի թոնիրը,
ուր սպասում էր Առանը նրան
ընկեր-տղերքի շուրջանակի մեջ՝
սիրտը պահ տված թոնրակրակին...
Թոնրի կրակը լեզվակներն իր
երկարել, ասես,
հասել էր երկնին.
եւ հրե մի սյուն ուժգին պարում էր՝
ամենքի սրտում հնչող նվագի
ու պարզ մեղեդու հնչյունների մեջ.
դա Սաթենիկն էր,
սակայն եւ այնպես դեմքին ստվեր կար
որ արձագանքն էր,
կրծքի տակ շարժվող ինչ-որ մի ցավի։
Ժպիտ ու ցավ է,
կարոտ ու ցավ է,
խորհուրդ ու ցավ է,
բերկրանք ու ցավ է,
համբույր ու ցավ է...
Եվ ցավը՝ սրտում ձգված մռամոշ,
որ ամեն քայլի կապվում է ոտքին,
որ ամեն քայլի
բերանքսիվայր
վար է գլորում՝
ամենամանուշ խինդ ու վազքի մեջ...
Սուրբ Սաթենիկը՝ սեւսաթ աչքերով,
ցավի պես՝ խորը,
սիրո պես՝ անհուն,
թոնրակրակի լույսի պես պայծառ։
Սակայն եւ նույնքան վեհ է ու համառ։
Կանգնեց ու ասաց.
- Ներիր ինձ, Առան... Բայց գիշերվա մեջ,
երբ քնած էին ամեն քար ու շունչ,
երկնքից իջավ մի սուրբ հրեշտակ-
երեւի՝ ոգին մեր նախնիների,
ինձ նախատիք
տվեց ու ասաց.
«Պսակից առաջ ետ նվաճեցեք
պատիվը հայոց բարձրիկ աշխարհի»։
Եվ, ինչ թաքցնեմ, Առան, սրտիս մեջ՝
հեռու-հեռավոր խորքում,
ցավ կա անանուն, կսկիծ մի խորը,
որ Շամիրամա ելուզակները թողել են մի օր
սրտում Նուարդի,
անցել է ցավն այդ իմ էությանը...
Եվ շատ եմ ուզում, պսակից առաջ,
ոտքիս տակ խոնարհ տեսնել ես բոլոր
գոռ ամրոցները Ասորեստանա,
եւ իմ պսակին երկիրն իմ հայոց
պարի մեջ տեսնել...
Անսա ձայնը իմ,
խնդրում եմ, Առա՛ն...
Պիտի ձի հեծնես,
հեծնես ու թռչես,
հայոց ոսոխաց
աշխարհը հասնես
եւ մեր սուրբ երկրին ավերներ բերած
Ասորեստանը մատնես պարտության,
դարձնես Արցախի
շունչը խաղաղիկ։
Եվ այնժամ միայն, դարպասների մոտ,
երբ դոփյունները լսեմ քո ձիու,
փեշս հավաքած
կվազեմ ընդքեզ,
եւ իմ ունկերը միմիայն այնժամ
կլսեն խոսքդ...
Եվ ապա, Առան, պատվիրում եմ խիստ...
դու չմոռանաս՝
որպես հաղթության խոսուն մի վկա,
ինձ բերել մեկը,
միայն մի հատիկ
գոռ ասորուհու բյուր հուլունքներից՝
Շամիրամա գիր- նշանը վրան։
Արեւն Առանի աչքում վարգ վառեց,
Արեւն Առանի ձիու բաշի մեջ
շողերը ձգեց,
ծանրացավ դանդաղ,
դանդաղ վար քաշեց գլուխը ձիու,
եւ ձին առջեւի իր զույգ ոտքերը
ծալեց ու չոքեց
Սաթենիկի դեմ,
եւ արեգակն աղերսվեց բառ-բառ
աչքում Առանի՝ լուսածագ ու հիր.
- Մեկնեցի, իսկ դու՝ սպասիր, Սաթենիկ...
Ու ժողովուրդը սսկվեց մի պահ
ու տարակուսեց,
ամենքի դեմքին թոնրակրակը
պարում էր մի միտք...
Եվ նորից կասկած ու վիշտ թրատող
խոսքն է հնչում կայծակ ու կրակ.
-Երդվիր այս հողով
եւ մոմիկներով թոնրաշուրթիկ,
որ կգաս հաղթած....
Եվ ելնում է ձին, ոստնում է ուժգին՝
բացված ռունգերում՝ հուրն արեգակի,
թռչում է դեպի
աշխարհն ասորաց.
եւ հայոց հողը իր տաք կրծքի տակ
անթափանց սիրով ու հավատով է
միշտ արձագանքում
զավակաց ձեռքով հեռուներ վարգող
փրկարար ամեն դոփյուն ու զարկի...
Մեկնեց Առանը... Սրտի մեջ՝ սերը
Մարմնամոմիկ,
մարմնածոմիկ,
մարմնադողիկ,
մարմնաշողիկ,
մարմնապողիկ,
մարմնածավիկ,
մարմնածաղիկ,
մարմնահողմիկ,
մարմնամեղմիկ,
մարմնածեղիկ,
մարմնագեղիկ,
մարմնամեղիկ,
մարմնամեղվիկ,
մարմնամեղրիկ...
նաեւ ոգեղեն ։
Եվ այն վայրկյանին, երբ ծառս եղավ ձին
ու պոկվեց տեղից,
ձիու բաշի՞ց էր,
արեգակի՞ց էր,
թե Ջաղացձորի
կապույտ ջրվեժից,
մի փետուր թռավ,
պարեց օդի մեջ
(անհուններն ուեն ձգողության ուժ)
մոտեցավ դեպի Սաթենիկն ու,
ասես, մեղմակի փարվեց աչքերին,
այտերին ապա
ու իջավ հողին...
Սաթենիկն այն փորձեց վերցնել,
բայց դեռ չէր մեկնել ձեռքը նրբագեղ,
երբ փետուրն ինքը
թռավ ափի մեջ...
Ու միանգամից տաք երանգների
վարար ակ բացվեց,
ու միանգամից վարար ջրվեժի
վարար փայլ բացվեց,
ու միանգամից վարար երազի
վարար երգ բացվեց,
բացվեցին վարար երանգ ու երակ.
ասես կրակ էր բռնկվել ափում,
որի լեզվակը հասնում էր արդեն,
հասնում էր այնտեղ,
ուր միայն սիրտը կարող էր լինել.
«Երդվում եմ թոնրի մաքուր կրակով
եւ իմ թոնրաթեժ սիրով եմ երդվում,
որ կգամ հաղթած՝ թե որ Առանն եմ։
Իսկ, Աստված չանի, թե գամ ... չհաղթած,
ուրեմն՝ պետք չէ, որ դու ընդունես,
նշանակում է՝ էլ Առանը չեմ:
Նշանակում է՝ ես դեռ չեմ եկել։
Եվ չէի ուզի ընդունես նրան,
ով... Առանը չէ»։
Կոպերը խոնարհ իջան աչքերին,
ասես ցանկացան համբուրել հուշիկ
իրենց արանքում
շողացող ու տաք հատիկն արցունքի,
որ այդպես էլ մենք դեռ չհասկացանք՝
սիրո արցունք էր,
հավատի, հույսի,
Թե՞... լույս բերկրանքի...
Բացվեցին կրկին կոպերն անարցունք,
յոթ օր-յոթ գիշեր էլ չփակվեցին,
որ զույգ աչքերի
զույգ երկինքները
Առանի ճամփին լույսը բաց պահեն,
Առանի ձեռքին սուրը բաց պահեն,
Առանի սրտում սերը բորբ պահեն
ու հայոց երկրի
Սերը սուրբ պահեն Առանի սրտում։
Ու ելան երկրի քարերը հայոց,
ու ելան երկրի ծառերը հայոց,
Ու ելան երկրի լեռները հայոց,
կռիվ գնացին....
Զարկեցին, զարկվան,
զարկվան ու չընկան,
ընկան ու ելան,
ելան ու զարկին,
իրենց մեջ՝ ուժը Արցախա բազկի,
իրենց մեջ՝ լույսը մեր լուսաբացի,
իրենց մեջ՝ բույրը մեր արդար հացի,
իրենց մեջ՝ զանգը մեր Ամարասի,
իրենց մեջ՝ շունչը մեր երգ ու ասքի,
իրենց մեջ՝ հուրը մեր հերկ ու հասկի...
Զարկեցին՝ ընկան սառույց ու կապանք,
Տիգրիս եւ Եփրատ ջինջ կոհակվեցին,
Քիրսն ու Մասիսը տուն դարձան կրկին,
հայոց արտերը՝ հայոց հարսների
կրծքի պես բերրի,
բուրեցին նորից,
հայոց արտերի տաքում հարսնածոց
խենթ տատրակները երգեցին նորից,
եւ հաղթեց նորից աղեղը Հայկի...
Աստծո լուսանք ու աչքալուսանք,
Աստծո հուսանք,
հավատ ու օրհնանք՝
ցավից կծկված մեր երկիր Հայքին,
թող ելնի հիմա,
ընդառաջ գնա
Առանի մերած արեւածագին.
-Գարնան առավոտ, աչքալուսանք տուր,
սեր, սփոփանք տուր իմ Սաթենիկին...
Ասում են , սակայն, ծուռն Արցախա՝ հզոր Առանը,
իր զինվորներին հրամայել էր՝ ձեռք չտալ Շամիրամի
կախովի այգիներին,
քանդակներին ասորական, դղյակներին...
Եվ պատվիրեց, որ հասարակ ու խաղաղ բնակիչներն
Ասորեստանի շարունակեն իրենց հերկն ու հունձքը,
սերն ու աղոթքը...
Գեղեցիկ էր երկիրն ասորաց,
հրաշքներ շատ տեսած Առանը, սակայն չտրվեց,
չգերվեց,
տեսավ ու հաղթեց ու...
Երբ արդեն հաղթանակով վերադառնում էր՝
կախարդական հուլունքն ափի մեջ պինդ սեղմած,
հեռվից նկատեց, որ հայոց ավերված գյուղերում,
ավերված, անծածկ, երկնատակ պատերի միջից
ծուխ է բարձրանում խաղաղիկ...
Մոխիրներից հառնում էր նորից աշխարհը հայոց։
Ու հանկարծ արեգակը նորից ցնցվեց Առանի ձիու
բաշում ու ձին չոքեց այդ ծխի առաջ... Դա ամենամեծ
հրաշքն էր՝ աշխարհի յոթ հրաշալիքներից էլ առաջ...
Ձին կարմիր էր։
Կրակի պես կարմիր։
Հեթանոսական՝ հրի պես, բագինի պես՝
աստվածամերձ,
Ձին՝ թռչող կրակ...
Եվ շեներից հայոց բարձրանում էր ծուխը...
Առանի ձին չոքել չգիտե, այն սլանում է,
ծառս է լինում, թռչում է կայծակի պես, բայց...
Բայց կյանքում չոքել է միայն երկու անգամ. մեկ
Սաթենիկի առաջ՝ երբ նա հորդոր էր կարդում մեր
Հայոց աշխարը փրկել-պահելու համար,
մեկ՝ փրկված աշխարհի ավերակներից նորից երկինք
հասնող ծխի առաջ...
Ասում են նաեւ, որ ձիերը (քանի որ պողպատե
պայտերը
միջնորդում են) հողի հետ անմիջական
հաղորդություն
ունենալու համար կյանքում մեկ կամ երկու անգամ
չոքում են,
որ ծնկներով համբուրեն-զգան
հողի ուժն ու կարողանան ավելի ուժգին թռչել...
Եվ ձին Առանի՝ ցավն է Արցախա...
Առանը հավերժ
եղել է
ու
կա
եւ լինելու է
Առանը հավերժ...
Եվ ճանապարհը ձիու ոտքի տակ
խայտում է թեթեւ
ու տուն է գալիս,
ու մրմռում է ճամփան վերքերից,
որ շրամ դարձան
ճակտին Առանի՝
երբ նա կռվում էր՝ զենք-զրահ կապած,
Ասորեստանի բանակների դեմ...
Ճակտին ասես շող կար մխրճված,
որ ճառագում էր այն թունահրդեհ
ու
թունաբերան
հուլունքից՝ քանի պարանոցին էր
ասոր թագուհու...
Շամիրամա հուլունքները...
Լուսնից էին կերտված, թե արեւից, գուցե աստղերի՞ց...
Ջրերից գուցե։
Կամ՝ երազներից բոլոր այն մարդկանց, ովքեր գեթ մի
անգամ պագշոտ հայացքի ոստայնն են ընկել...
Դրանք մաքուր, մաքուր ու թափանցիկ էին։
Եվ բյուրեղ էին։
Եվ շողակն էին։
Եվ դողակն էին,
եւ հրակն էին...
Եվ...
Եվ...
Եվ...
Եվ, ցավոք, իրենց մեջ ավելի շատ թույն
էին ներքաշել արեւից. չէ, որ, վերջապես, արեւի
շողերի մեջ էլ թույն կա... Նայած ինչ կրծքի վրա
են փայլում այդ ադամանդյա հուլունքները։
Թագուհու հուլունքները նետել էին Առանի ձիու
ոտքերի տակ, ու Առանն իր ձիով միանգամից ընկել էր
ասես վիշապների մեջ։
Զարկում էր աջ ու ձախ։
Չէր նահանջում։
Մխրճվում էր հրդեհի մեջ։
Ձին Առանի՝ հրդեհ էր հրդեհի մեջ։
Հրդեհը հրդեհով մարեց Առանը ու թրատելով թելը
հուլունքների՝ միայն մի հատիկ վերցրեց նրանցից։
Վերցրեց այն հատիկը,որ արեւից միայն
քաղցրություն էր
վերցրել, որ փայլում էր նախնականության
պես հայոց
պարզ ու շիտակ առավոտների։
Այնքան մաքուր, որ...
Զրույց կա, իբրեւ Շամիրամի հուլունքների
հատիկներից
յուրաքանչյուրը տիրուհու բնույթն արտահայտող մի
երանգ է անդրադարձնում...
Առանը վերցրեց հատիկ-հուլունքն այն, որ Շամիրամա
սիրունությունն էր իր մեջ ճանաչում...
Վերցրեց ու բերեց։
Ընծա բերեց նա իր Սաթենիկին։
Յոթերորդ օրվա գիշերն էր հալվել
ու ձորագետի շշուկներն ի վար
հոսում էր դեպի
Տրտու հովիտը...
Քիրսի խաս փեշին՝
տեղ-տեղ ծաղկունքով գործված կանաչում,
բազմել էր ահա Սաթենիկը մեր երազադուստր,
բազմել,
նայում էր
ասորաց կողմից Հայաստան բերող
բյուր ու բյուրանուն ճանապարհներին։
Եվ ահա հեռվում՝ սարի մի ծերպին,
շողացին մեկեն հազար լույս ու հուր,
փայլեցին մեկեն հազար շող-կրակ։
Տեղից ծուլ եղավ սիրտը Սաթենկա.
-Արեգն ամեն օր հայոց աշխարհին
ողջունում է վեհ լեռան ծիր-ծայրից,
իսկ այսօր, ասես, լանջից է ծագում,
իջել է ասես
ու ձորեմոտ է,
անդնդամոտ է
իր քայլքն անում... Սա նշան է վատ
եւ ակնահաճո ոչինչ չեմ տեսնում...
Եվ ապա ելավ Սաթենիկը սուրբ,
ելավ մեղմաճեմ
ու սրտաճմլիկ...
Ոչ մի խոտ, ծաղիկ չէր ջարդվել՝ այնքան
թեթեւ էր շարժվում դաշտերում հայոց...
Սակայն բարալիկ մի ծաղկացողուն
պոկել-դրել էր իր ատամի տակ
ու խոհն էր... ծամում...
Թթվաշ մի բույր կար
գարնան նորածագ օրվա խաղերում։
Եվ հանկարծ դեմքը բացվեց դիցուհու,
եւ հանկարծ տեսավ՝
ոչ թե արեւն էր,
որ բարձրանում էր Քիրսի լանջն ի վեր,
այլեւ Առանի ձին էր վարգի մեջ՝
ալվան, հրեղեն...
Առանի ափում
թանձր լույսերով կոհակ էր տալիս
ադամանդակուռ ու ջինջ մի հուլունք։
Սաթենիկը իր փեշը հավաքեց,
մի ծայրն՝ ափի մեջ,
մի ծայրն՝ ամուր գոտու տակ խրած,
ապա վարսերը տված գիժ քամուն,
սկսեց վազել,
վազել ընդ Առան,
վազել ընդ... սերը,
որ հաղթանակն էր հայոց աշխարհի,
որ էր՝ վրեժը չքնաղ Նուարդի...
Եվ վազում էր նա՝ հուրն Սաթենիկ,
վազում էր հայոց սար ու ձորերով,
հայոց սարերի նեղ շավիղներով,
հայոց սարերի քար ու կապանով,
սիրտը՝ բաց ու լայն... վազում էր, վազում՝
մարմնամոմիկ,
մարմնածոմիկ,
մարմնադողիկ,
մարմնաշողիկ,
մարմնապողիկ,
մարմնածավիկ,
մարմնածաղիկ,
մարմնահողմիկ,
մարմնամեղմիկ,
մարմնածեղիկ,
մարմնագեղիկ,
մարմնամեղիկ,
մարմնամեղվիկ,
մարմնամեղրիկ,
նաեւ ոգեղեն։
Եվ ընդառաջ էր վազում Առանը,
ձեռքում՝ հաղթության հատիկը բյուրեղ՝
որպես մեր հայոց
տառապյալ երկրի
փրկության նշան,
որպես մի ընծա,
լույսի ավետիք,
վրան՝ պարտության դասերն ասորաց,
անունը նրանց նեռ թագավորի.
- Ադադ- Նիրարի։
Երկու զույգ ձեռքեր հայոց լուսառատ
առավոտի մեջ
մոտեցան իրար,
երկու զույգ ձեռքեր մեկ-մեկու գտան,
ու այդ ձեռքերի վրա բարձրացավ
արեւը հայոց նորոգ հաղթության...
Դաշտը բուրում է հայոց ծաղկի մեջ-
Սաթենիկ, գարնան ակունք ես վարար։
Օրը բացվում է թեւերին լույսի-
Սաթենիկ, լուսո ակունք ես վարար։
Հայոց աշխարհից ծուխ է բարձրանում-
Սաթենիկ, հրո ակունք ես վարար...
Աստծով սիրտս վրադ տաք է միշտ-
Սաթենիկ, սիրո ակունք ես վարար։
Իսկ ձին կանգնել իբրեւ թե՝ մի կողմ,
իսկ ձին դունչն իր պահած Առանի
լայնեղ թիկունքում,
հեռուն է նայում,
եւ, իբրեւ-ուշքը այնտեղ է միայն,
եւ, իբրեւ, նրանց խոսքը չի լսում...
Ու վեհ աշխարհի վրա Արցախա
զրնգում է դեռ
կապույտ մի խրխինջ,
որ ձին թողել է լեռներում հայոց,
դրանից ուղիղ յոթ գիշեր առաջ՝
երբ նոր էր ուզում պատերազմ մեկնել։
Դավթազարմ Առան...
Հայոց Արեւելաց կողմի անհաղթ դու արքա, որ
Հայկ նախապապիդ պրկված աղեղի լարերն ես
պահել մկաններիդ մեջ ու ժառանգել
ես նրա անսահման
բարությունը։
Անգամ աշխարհիդ ծովերը տվիր, բայց քո
բարության, քո արդարության ծովերից մի կաթիլ
անգամ չպակասեցրիր։ Առան... ե՞րբ
կամբողջանաս քո բոլոր Արցախներով։
Լսո՞ւմ ես, Առան։
Ելիր ծաղիկներից,
որ թոնրակրակից հետո մեր հանդերով մեկ
ցրված թոնրապողեր են անմեռ,
ելիր գետակներից մաքրամաքուր,
որ թոնրապսակի մեջ ճառագող
Սաթենկա հայացքներն
են երկնքախոս,
ելիր սարերից,
որ թոնրապսակից հետո տաքացել են սպասումներով
անմարելի կարոտների,
ելիր շիրմաքարերից,
որոնց վրա՝ ասորաց դեմ կռվի գնալիս, քո
թուրն ես սրել՝ երդումներով զոհված քո նախնիների,
ելիր օրորոցներից,
որոնք թոնրապսակի ելած հարս ու աղջիկների
շորորուն հայացքներն են ոգեղենացած,
ելիր աստղերից,
որ դեռ վառվում են քո վառած թոնրի շուրթերին
երկնահիշատակ,
ելիր արցունքներից,
որ իրենց շյուղերին թել են շարում
անձրեւաթաց մրտենիներն հայոց աշխարհի
ու հպարտ կրում կրծքներին իրենց,
ելիր,
ընձյուղվիր...
Քարաբերդի վրա կանգնած է մի զինվոր։
Կանգնած՝ հսկում է,
հսկում է, բայց ինքն էլ չգիտե՝ թե ում կամ ինչ։
Եվ նա չգիտե նաեւ Քարաբերդի մասին։
Դարեր են անցել, Առան։
Քարաբերդի շեմին ենք։
Սաթենիկին բերածդ նվեր-հուլունքը գտել են
հնագետներն ինչ-որ պեղումների ժամանակ ու տարել
ռուսաց երկիր՝ պահվում է Էրմիտաժում...
Հիմա ես շարժվեմ՝
թիկունքիս կշարվեն գնդակները։
Հիմա մի դուռ կա՝
երկնքի վրա բացվող։
Բայց, սպասիր, այս ինչ կրակ է, որ ելնում է
Քարաբերդից։
Մոտենում եմ։
Զինվորի ձեռքին զենքը սկսվում է հալվել։
Հետո սկսվում է հալվել զինվորը։ Ես մոտենում եմ
կրակին...
Շամիրամա հուլունքը տարել են հնագետները, բայց
նրանից մի շող, ձուլվելով թոնրապսակի կրակների
մեջ, մնացել է ու իրենով պահել Քարաբերդը, որ
Սաթենիկն ու Առանն են կերտել աշխարհում հայոց...
Իբրեւ հաղթության նշան՝ Ասորեստանի դեմ...
Ասում են,
հենց հայոց թոնրապսակի այդ կրակից են հայերն
առել այն հուրը, որից ծնվեց Սասնա լաճի
Թուրկեծակին։
Ես լսում եմ Առանի ձիու դոփյունը։ Ականջս դնում
եմ Քիրսի մի լանջին, սեղմում եմ ականջս հողին
եւ լսում եմ դարերից եկող Առանի ձիու
խրխինջներն ու ոտնաձայները։
Առանը ես եմ, իմ Սաթենիկ։ Ավելի ճիշտ՝ դու
Սաթենիկն ես եւ դրա համար ե՛ս եմ Առանը։
Վաչագան արքայի ժամանակ կատարվում է տիրոջ ասված խոսքը, թե՝ «նա, որ գործում է եւ ուսուցանում, Աստծու արքայության մեջ մեծ է կոչվում»։ Հենց այս արեց աստվածասեր Վաչագան թագավորը։
ՄՈՎՍԵՍ ԿԱՂԱՆԿԱՏՎԱՑԻ
«Պատմություն Աղվանից աշխարհի»
ՉՈՐՐՈՐԴ ՄԱՍ
ԱՍՏԾՈ ՏԱՃԱՐԸ
Տվեք ինձ մի մաքուր ծաղիկ,
տվեք ինձ մի անլաց ծաղիկ,
տանեմ
Հայոց Արեւելից կողմանց արքա
Վաչագանին...
Նա եկել է
իր զորքերով
իր խմբերով հզորազեն,
ես ծաղկի հետ կերթամ միայն,
ծաղիկ տվեք՝
Վարարակնի
ջուրը ըմպած,
որ ցողունին տեղավորեմ
իմ հայացքը,
որ ցողունին տեղավորեմ
ձեր կարոտը,
հոգին,
խոսքը,
որ ծաղկի մեջ երկնաթաթախ
հողը խոսի՝
բերված վանքից Ամարասի,
խոսի ցավը Տիգրան Մեծի,
որ ծաղկի մեջ
հին Պարտավը
հայերենով շուրթը բացի...
Տվեք ինձ մի մաքուր ծաղիկ,
տվեք ինձ մի անլաց ծաղիկ,
տանեմ
Հայոց Արեւելից կողմանց արքա
Վաչագանի Անահիտին,
լսեմ խոսքը
հոգեծաղիկ,
երկնաշշունջ փեշը պագնեմ
ու ծաղիկը թողնեմ դառնա
մի շող՝ եկած ճանապարհին.
հետո՝ երբ նա նայի ծաղկին,
ծաղիկն այդ թերթը բացի
ու լույս ցոլա
թերթիկներից,
ու արեւը ճամփա ընկնի
ծաղկի միջով,
գա, գտնի մեզ,
ու դարերը ճամփա ընկնեն
ծաղկի միջով,
գան, գտնեն մեզ,
ու Արցախը՝ ամբողջալուր,
ճամփա ընկնի ծաղկի միջով,
գա ու իրեն գտնի մեր մեջ։
Ու ձեռքերը Անահիտի՝
ծաղկահյուս ու ծաղկափրփուր,
ու աչքերը Անահիտի՝
աստղահյուս ու երկնահամբույր,
ու կրծքերը Անահիտի՝
լուսնահունց ու արեւաբույր,
ու իրանը Անահիտի՝
ծաղկացողուն ու ծաղկահուր,
ու քայլերը Անահիտի՝
խնկանվագ ու մեղեդի,
ձեռագործվեն
աչքերիս մեջ,
հանդերիս մեջ արցախական
սրբագործվեն...
Տվեք, տվեք ինձ մի ծաղիկ,
անբիծ ծաղիկ,
որ երբ արքան ձեռքը մեկնի՝
թերթիկներում շողա մեկեն
Մարութա սեգ սարին թառած
Ջինջ Արաբոն,
սուրբ Սոսեի
շշուկները՝ մանյակ-մանյակ,
ծիլ տան, ծաղկեն հայացքի մեջ...
Որ երբ արքան մեկնի ձեռքը,
թերթիկներում բացվի մեկեն
Դիզափայտը՝
Քրիստոսի նահատակաց
ոգիների արթնացումով,
զրնգոցով անուշ օրվա.
իմ Արցախի՝ սուրբ աշխարհի
ճամփաները բանուկանան,
առուները՝ հասկահանեն,
արեւները՝ հանդավորվեն,
կարոտները՝ սրտավորվեն,
տղավորվեն՝ աղջիկները,
երկինքները՝ հավքավորվեն,
լքյալները՝ բնավորվեն,
թռչունները՝ երգավորվեն,
աղբյուրները՝ թագավորվեն,
սիրավառվեն գարունները...
Տվեք, տվեք ինձ մի ծաղիկ...
Բայց, ո՞վ կտա, ով կտա ինձ
նման ծաղիկ...
Եվ իմ ձեռքը թափառում է քարերի մեջ, խավարի մեջ
խարխափում է իմ ձեռքը։
Հետո տեսնում եմ՝ մթան մեջ ինչ-որ կարմիր
աստղիկներ են նշմարվում, լույս արձակող
լուսատտիկների պես, ուզում եմ ձեռքով կպչել
դրանց, բայց պարզվում է, որ քերծված ձեռքիցս
կաթած արյան շիթեր են դրանք, ու ձեռքս ետ եմ
քաշում։
Տվեք ինձ մի ծաղիկ, մի մաքուր ծաղիկ¬
մի Անահիտ ծաղիկ, մի պայծառ կարոտ, մի ծաղիկ
երազ, մի... Ձեռքս գնում է, գնում է մինչեւ Հոմերոս
ու Վիրգիլիոս, մինչեւ Հինդ ու Չինումաչին, մինչեւ
Տիր ու Ապոլոն, մինչեւ...
Ձեռքիս մեջ շուռումուռ եմ տալիս այնքան էլ ոչ
կլոր, այս սարսռոտ երկրագունդը, գրեթե բոլոր
մոլորակները, սակայն...
ծաղիկը չկա...
Ու հանկարծ վրա է հասնում հրաշքների հրաշքը։
Իմ ձեռքը խավարում հանդիպում է մի ձեռքի։
Մի ձեռք երկարվում է դեպի ձեռքս...
Կարոտած սեղմում եմ, վերցնում եմ մեկնած ծաղիկը...
Եվ... հանկարծ նկատում եմ, որ դա իմ մյուս ձեռքն
է... Ուրիշ ոչ մեկինը։
Իմ երկու ձեռքերից մեկը։
Ծաղիկը բռնում եմ երկու ձեռքերով ու վազում եմ...
Ու ծաղիկը վառվող ջահ է,
Ու ծաղիկը սուր է ձեռքիս-
թրատում եմ խավարը ես,
ու ծաղիկը ջուր է ձեռքիս-
հողն ինձանով գարունվում է,
եւ ես ծաղկի ձեքին հող եմ-
կոկոնվում է հույսն ինձ վրա...
Ես իմ երկու ձեռքն եմ,
մնացած ձեռքերը իմը չեն,
մնացած ձեռքերը կարճ են շատ,
ինձ չեն հասնում,
չեն հասնում իմ ցավին,
եւ ուրիշ ձեռքերի սպասելը
սեփական ձեռքերի
կորուստ է միայն,
սեփական ձեռքերի
կարճացում,
ու թուլացում, ուժերի ջլատում
եւ այլն։
Ինչ անեմ, որ լեռը ձեռք լինի։
Մի ճանապարհ կա միայն՝
ձեռքս լեռ դարձնեմ...
Ինչ անեմ, որ առուն ձեռք լինի։
Մի ճանապարհ կա միայն՝
ձեռքս առու դարձնեմ։
Ինչ անեմ, որ լույսը ձեռք լինի։
Մի ճանապարհ կա միայն՝
ձեռքս լույս դարձնեմ։
Ինչ անեմ, որ ծաղիկը ձեռք լինի։
Մի ճանապարհ կա միայն՝
ձեռքս ծաղիկ դարձնեմ։
Ինչ անեմ, որ...
Մի ճանապարհ կա միայն...
Եվ ճանապարհն ինձ տանում է Տաճար։
Տաճարը ձեռք է - բարձրացող հավատ։
Տաճարը աչք է - լույսի պատուհան։
Տաճարը սիրտ է - սիրո վեհարան։
Ես եմ տաճարը՝
աստվածամերձ,
աստվածատուր,
աստվածահուր,
աստվածաբերդ,
աստվածակերտ,
աստվածադուռ...
Ծաղիկ, ծաղիկ, ծաղիկ, ծաղիկ...
Թե չէ պիտի
ինքս ստիպված
ծաղիկ դառնամ հողիս վրա
ծաղիկ-հոգի, ծաղկատաճար,
գմբեթագեղ,
խորանավոր,
ուխտաշողիկ,
աղոթավոր,
իմ ժպիտով, իմ հավատով,
իմ էությամբ,
իմ արմատով Անահիտված,
Վաչագանի ափից ելած՝
որպես մի նոր
Ջրվշտիք ու Հակոբավանք,
Հոռեկավանք,
Վարարակն...
Թող ծաղկի մեջ բացվող օրը
լինի իմը,
ինչպես բույրն է լինում ծաղկին,
եւ օրն այդ բուրի անվամբ...
Եվ օրերի թվով տարվա
կամբրոսվեն իմ երազները,
կգեղունվեն իղձերն իմ՝
կապույտ ու հիր,
բորբ ու անծիր
ու կբուսնեն արցախական
իմ սուրբ հողին,
ու չեն բուսնի
կելնեն հողից՝
որպես Տիրոջ մրտենիներ՝
քարագորով ու քարաշունչ,
աղոթքով իմ մշտամատույց,
իմ բարեպաշտ,
իմ բարեգութ,
իմ բարեհունչ
ձեռք ու զենքով,
հավատամքով աներեւկա,
սիրուս ցավով անախտակիր։
Եվ երբ բացեմ դուռն երազի՝
իմ դեմ բացվի
դուռն Աստծո,
ես՝ ծնրադիր
հայոց իմ սուրբ ազգի առաջ,
իմ ոսկեկար խոսքն ուղղեմ
բարձրյալին,
եւ միրաժը անհետանա,
Քիրսը շողա մաքուր-մաքուր,
եւ մարխ ու մեգ կորչեն -գնան,
խունկը բուրի ամեն դաշտում,
հույսը, սերը ու հավատը՝
սուրբ մանանա-
առատ լինեն ու անսպառ
արցախական ամեն դաշտում...
Այս քարը սովորական
քար է՝
Եթե Արցախում լինում են քարեր
սովորական,
եթե այս քարին նույնիսկ դիպել է
ձեռքը
Վաչեի կամ Վաչագանի։
Քարերը երբեք հավատափոխ
չեն լինում՝
եթե անգամ այդպիսին են դառնում
նրանք,
որոնք ապրում են քարերի ներսում,
եթե Պարտավը անգամ դառնում է
Բարդա.
կարեւորը քայլերն են, որոնցով
մենք գնում ենք
դեպի ամենակարեւորը։
Առեղծված է-
ճանապարհի ամեն մասում
իմ հետքերն են
(տառեր, քանդակ, արյուն, հառաչ
ամուսնություն, ծիծաղ, թոնիր, սեպագրեր,
ծառեր, շենքեր, աղբյուր, առու),
բայց հասնողը նորից ես չեմ,
ես եմ ճամփա գնացողը,
բայց... հասնողը,
հերն անիծած, մի շեյթան է,
որն ասում է՝
իսկ ո՞վ ասաց, թե ճիշտն է ճիշտ,
ոչ թե՝ սուտը...
Եվ պետք չէ՝ որ հարցն այդ լինի։
Կարեւորը կարենալն է,
Կարեւորը կարենալն է,
որ է՝
հարցի լուծումն ճիշտ։
Անցյալն, այո, պիտի ապրել
ու վերապրել,
բայց ներկայի հաշվին՝ երբե՛ք,
այլապես մենք
կկորցնենք,
ձեռքից կտանք եւ... ապագան։
Ծարավը մտել էր իմ մեջ, ոսկորներիս
միջով հոսում
էր ծարավը, եւ ջուր էի փնտրում։
Ու հասա Վարարակնին, ուր զկռին, հոնին, սզնին
բուրմունքն իրենց խառնել էին
ծմակամոշու ու փիփերթի,
կինձիմինձուկի բազմագույն խնկարկումներին...
Մշկահամուկն իշխանավոր է, չափարածիտը դեսուդեն
է ընկնում, ճզվստում, ոստոստում, ծառակուտկուտը
հանդիսավոր միալարությամբ շարունակում է իր
սաղմոսները կտցագրել ծառերի մագաղաթ հիշեցնող
կաշվեկեղեւներին։
Եվ այս ամենի վրա նստած միրաժը
հանկարծ քաշվում
է, գնում-կորչում է, ու միրաժի միջից նորից նույն
աչքերն են, նույն ճերմակաձի հարս ու թագվոր,
նույն ոսկեփոշին՝ նրանց գիսակներին...
Ու Անահիտն այնքան սիրուն է, որ նրա
գեղեցկությամբ, առանց կասկածելու ճանաչեցինք
կողքի կարմրաձիավորին էլ՝ արքան է,
Բարեպաշտ Վաչագանը։
Արցախուհին։
Անահիտը։
Առյուծուհին։
Հանդը՝ նրա ձեռքով գործված գորգ է, ասես,
եւ այդ գորգի վրա կախված
սուրը սուրսայր
հայացքն է իր,
հայացքն է սուրբ Վաչագանի,
իմ հայացքն է՝
Նահապետի ձիգ աղեղից թռած մի նետ,
որ թռչում է մինչեւ այսօր։
Նահապետի ձիգ աղեղից թռած մի նետ-
հայացք հատու,
աստվածադուռ,
որ բացվում է
արցախական իմ աշխարհի
վիհ ու ձորի,
լեռ ու քարի,
ցավերի ու դարի վրա՝
խաբված սուտ-սուտ աստվածներից։
Եվ բացվում է դուռը, ահա...
Քար ու ժայռեր իրար մեջ են
մտնում ասես,
որ տեղ տրվի
ծանրակոհակ ընթացքի մեջ
գահավիժող գիժ Տրտուին,
կատարյալ գիժ...
Լերան ծերպից,
թուփը թեքվել ձեռքի նման,
երկարել է ուրցածաղկի
բացված մի բույլ,
եւ ընթացքն իր գետը թողել,
ծունկ է տվել ժայռի առաջ,
ձեռքը պարզած,
վերուվեր է
ցատկում անվերջ,
կարծես երբեք չի հանդիպել
ուրցածաղկի,
չի գուրգուրել,
չի տրորել,
կրծքին սեղմած վազել ձորը։
Իսկ մի ջահել, մի ջլապինդ
կաղնու ճյուղին
մեղվաձագը
իջել է նոր եւ սպասում է,
թե Մայր մեղուն որտեղ իրեն
կառաջնորդի...
Եվ բվվում է
ճյուղը ասես, մեղվաձագի
ծանրությունից ճկվում ներքեւ՝
կեռվում մոշու ճութի նման...
Լինում է, չէ՞, որ մոշենին
կաղնի ծառն է ելնում այդպես,
երկնքի դեմ
պարզում մոշի հատիկները
եւ արեւի ոսկին խմում...
Բայց գարուն է... Եվ մոշի տեղ՝
կաղնու վրա,
մեղվաձագն է իջել ճուփ-ճուփ։
Գյուտականի վանքի առաջ
չոքել է մի աղվոր
հարսիկ,
ոսկեբերան
աղոթքն է իր հղում երկինք.
-Մեղա, մեղա, մեղա, Աստված,
անսա հոգուս
պաղատանքը
եւ մի խլիր սերը սրտից
Մարութեիս.
տես, ոտքերդ ընկած, ահա,
աղաչում եմ, պռնգնոտում,
խղճա ու շատ մի՛ համարիր
սերը՝ որով կապվել էր ինձ,
սերը՝ որ դու տվիր նրան,
ընծայեցիր,
հոգեծաղիկ շռայլությամբ,
սուրբ գթությամբ...
Իսկ մորեմերկ երկու մանչուկ
թավագլոր
խաղում էին վանքափոշու
ոսկեհատիկ ավազի մեջ
եւ ուշք էլ չէին դարձնում,
թե մայրն իրենց ոնց է հեգում,
աղոթքի մեջ ցավով երգում
եւ Աստծուց
լացով հայցում
վերադարձը Մարութե հոր,
որ լքել է տունն ու իրենց
ու ծոցվորվել օտար բույրով...
Օրը հոսում էր՝ ավելի բարդ-բարդ ալիքների մեջ, Տրտուն օրվա ստվերագիրն էր միայն հիշեցնում։ Եվ ծմակում ՝ մատնահատների ձեռքին հոշոտվող խաղընկերոջը թողած, պատանին մի պահ փորձեց իրեն տալ Տրտուին, բայց հանկարծ որոշեց դեպի Գյուտական դիմել ու պատմել այն, ինչ տեսավ այնտեղ...
Թագավորն, անշուշտ, ինչ-որ բան կանի՝ հանուն արդարի, լույսի, Աստծո...
Պատանին այնքան արագ թռավ վանքի մոտով, որ թավագլոր խաղացող մանչուկներն անգամ չհասցրին կարգին տեսնել, իսկ աղոթքն Աստծուն ուղղած հարսիկին թվաց, թե հրեշտակ էր աչքովն ընկածը, սրաթեւ անցավ՝ ստվերը թողած վանքի պատերին...
Հասունանում էր ժողովն Աղվենի եւ Հայոց Արեւելից կողմանց համար հյուսվում էր արդեն Կանոնագիրքը բարեպաշտական, որ էր՝ զորավիգ միաբանության, սիրո, ամրության, հայոց աշխարհի աննկունության...
Զի կառուցվում է Տաճարն Աստծո
միմիայն լույսով,
միմիայն ծաղկով,
միմիայն երգով,
հավատ-բարությամբ,
հավատ-օրհնությամբ,
մանկանց ժպիտով,
աղմուկով մանկանց,
լերանց երազով
եւ, անշուշտ, այն ամենով, ինչն անպայման պարզեցնում է մարդուն, մերձեցնում Աստծուն ու դարձնում... Տաճար Աստծո՝ հլու պատգամին սուրբ ու փրկարար, մարգարեական ճառագումներին։
Կանոնագիրք՝ կնքված, անշուշտ, մատանիով Վաչագանի։
Երանելի Վաչագանի
տեսիլքը սուրբ
Ամարասվեց,
մասունքները երեւացին,
եւ նա նորից
հողից՝ երկինք,
երկնքից-հող
խոնարհվեց իր երկրի առաջ
Արցախական.
-Ուժ տուր, Աստված, տուր ինձ մեծ կամք
որ հավատով հզորազոր՝
հանուն Որդուն միամորիկ,
հանուն հողին իմ հայրենյաց,
հանուն
երկնի,
լույսի,
սիրո,
Արցախական իմ սուրբ հողին
կանգնեցնեմ վարդ ու մատուռ
եւ սրբատաշ եկեղեցիք,
տարվա ամեն օրն ունենա
սրբատունն իր,
դպրատունն իր,
իր խորանը աստվածամերձ...
Հայոց հպարտ, հայոց անպարտ
Արեւելից կողմանց արքան
ծնրադրած
աղոթքի մեջ,
նորից հիշեց տունն Արաժան,
ուր գտել է տեսիլքն իրեն...
Արաժանում տեսիլքն երեւաց, հիրավի... Աստված այդպես էր կամեցել, որ երկնամերձ այդ հովտում, լերանց գեղատեսիլ գոգավորության վրա, հայտնվեն իրեն մասունքները սուրբ Գրիգորիսի...
Բույրը ծաղկանց,
արդյոք, ունենո՞ւմ է սերուցք,
սերուցք ունենո՞ւմ են, արդյոք,
երազները,
կարոտները,
երկնային մանանան,
ծաղկաժպիտ,
ծաղկաոտիկ,
ծաղկափթիթ աղջիկները,
սիրո սերուցք ունենո՞ւմ են,
միտքը, ոգին, տանջանքները.
գիշերները՝ անքուն, աստղոտ,
տառապագին
փնտրումները բազմատեսիլ,
ունենո՞ւմ են, արդյոք, սերուցք...
Եթե՝ այո, ապա, մեկնիր,
մեկնիր, Աստված,
մեկնիր աջդ
ու թող պագնեմ,
որ աշխարհն այս արարեցիր,
արարելով աշխարհում այս
աշխարհն Արցախ,
Արցախում այս՝
ծաղկաբերդիկ, հոգեծաղիկ,
սիրապարգեւ տունն Արաժանք...
Արաժանված տեսիլքը գտնվեց... Ու, որպես մի նոր տեսիլք, երեւաց աշխարհի միակ այն ճանապարհը, որն արժանացավ Բարեպաշտ Արքայի ոտքերին։
Քեզ հազար ու բյուր ողջույն, Կաղանկատվացի. այնքան երկար ու դաժան եղան քո չարչարանաց շաբաթները ձեռքին քաղվորաց։
Եվ այդպես, ճամփան շարունակվում է...
«Իսկ յուրաքանչյուր խումբն ուներ իր խաչվառը, որ ավետարանին հավասար մեծ հարգանքով պաշտվում էր, բազմաթիվ խաչերն ու խաչվառները» փողփողում էին, յուրաքանչյուր դասից խնկարկման ծուխը ուժգին բույր էր արձակում, հոգեւոր երգերի սաղմոսավար ձայնը անուշ հնչում էր անսպառ, որ օրհնաբանում էր մեծագույն պարգեւատու Աստծուն։
... Թանկագին քարերով քանդակված ոսկի խաչ էր խփված կառքի վրա, որին լծված էին սպիտակ ձիեր՝ պոչերը կարմիր ներկով գեղեցկացված, թագավորական ձիերի գլուխներն ու պոչերը պսակներով շքեղացրել էին, իսկ պալատական պաշտոնյաների բազմությունը խաչերը ձեռքներին ընթանում էր կառքի առջեւից ու ետեւից անվերջ քաղցրաբարբառ պատարագներով, գիշեր ու ցերեկ անդադար օրհնաբանում էին Աստծուն, իսկ ինքը՝ թագավորը, ընթանում էր կառքի մոտով եւ երգակցում էր սաղմոսների օրհնաբանությանը։ Եպիսկոպոսների դասը յուրաքանչյուրը ընթանում էր իր մեծախումբ ժողովրդով՝ սրբերի կառքի չորս կողմից սաղմոսելով եւ օրհնաբանելով միածին Աստծուն ու խնդրելով բոլորի ցանկալին...»։
Որքա՞ն է տեւում մի
տեսիլը։
Մի վայրկյա՞ն,
մի օր...
թե՞... Բայց՝ քանի՞ դար։
Տեւողության սահմանները
ինչո՞վ չափել։
Վարարակնի
կարկաչյունո՞վ,
համբերությամբ Ջրվշտիքի,
թե՞... տարիքով՝
երակիս մեջ մտած ցավի։
Եվ Վաչագան բարեպաշտի տեսիլքն ահա
երանական,
գալիս է ու գամվում է իմ հայացքի մեջ։
Ու բացվում է շերտը հողի,
ու բացվում է թերթը ծաղկի,
ու բացվում է օրն օրվա մեջ,
ու բացվում է միտքը մտքում,
ու բացվում է սիրտը սրտում,
ու բացվում է ձեռքը ձեռքում,
ու բացվում է լույսը երգում,
ու բացվում է,
ու բացվում է,
ու բացվածքի միջից հանկարծ
թեւ են առնում աղավնիներ,
արքայական ծիրանիներ,
ծիրանազարդ ձիեր ու կառք,
լուսապաստառ երազանքներ,
որ տանում են,
տանում,
տանում
Գյուտականից մինչեւ Քարվեճ,
մինչեւ Պարզկանք ու Արաժանք,
մինչեւ, մինչեւ... անվերջ՝ մինչեւ...
Ես գտել եմ ճանապարհը,
որ քերծվածքներ ունի վրան։
Ես գտել եմ ճանապարհը,
որ երբեք ինձ
բաց չի թողնի։
Ես գտել եմ
ճանապարհը,
որ հպարտ է
իմ ոտքերով։
Քայլերս հավաքում եմ մեկ-մեկ,
ճամփեքը հավաքում եմ մեկ-մեկ,
օրերը հավաքում եմ վանք-վանք,
եկեղեցի-եկեղեցի,
մատուռ-դպրատուն,
հավաքում եմ լեռների էջերը գրաշատ,
սաղմոսալուր հավքերը,
թռչունները բոլոր հավաքում եմ
ու տանում եմ,
Վարարակնի ակունքի մոտ
բաց եմ թողնում...
Հետո Վարարակն աղբյուրն այնպես է
հոսում քարերի
վրայով,
ասես բացում ու բարձրաձայնում է
հին
սեպագրեր։
Վաչագան բարեպաշտը ասում է.
-Բարեւ... Դու Վարդա՞նն ես...
Ասում եմ.
-Այո, ինձ տվել են Վարդանի անունը։ Բարեւ։
Ասում է.
-Պինդ մնալու մի ճանապարհ կա։
Ասում եմ.
-Ո՞րն է։
Ասում է.
-Պինդ մնալը։
Ասում եմ...
Ասում է...
Ասում եմ...
Ասում է...
Ասում եմ.
-Այսօր չկա անգամ մի օտար Վաղարշ թագավոր...
Ասում է.
-Միեւնույն է, ես պիտի դառնայի Վաչագան արքան,
որովհետեւ ժողովուրդն արդեն
սկսել էր ինձ ստեղծել...
Ասում եմ...
Ասում է.
- Ո՞ւր է ձեր Աղվենի ժողովը։ Արեք։
Ասում է.
-Ո՞ւր է քո ասպարը։ Տուր՝ տեսնեմ։
Ասում է.
- Ո՞ւր է քո սպիտակ ձին, սահմանագիծը քաշիր
ու պինդ կանգնիր... Պարտավը ո՞ւր է։ Խելքդ ո՞ւր է։
Ձեռքդ ո՞ւր է։ Զենքդ ո՞ւր է։ Դրանք գտիր,
որ իմ տեղը չմոռանաս։ Որ քո տեղը չմոռանաս։
Որ քեզ գտնես։ Գյուտականը ո՞ւր է։
Ասում եմ.
-Ծարավ եմ։ Խիստ ծարավ։
Ասում է.
-Արի գնանք, Անահիտ աղբյուրից ջուր խմիր...
Ասում եմ...
Ասում է.
- Պինդ կացեք։ Պինդ մնալու մի ճանապարհ կա։
Այդ ճանապրհը Վաչագան Բարեպաշտն է։
Ասում եմ...
Ասում է ու գնում։
Իսկ Ցռի քաղաքը հիմա Ցորն է։ Երեկ այնտեղ թուրքերը սպանեցին պահակին ու ավերի-ավարի մատնեցին՝ չհրամայված զինվորների չտեսնող-չտեսնող հայացքի ներքո։ Սա ինչու հիշեցի հանկարծ։ Պարզապես չի մոռացվում։ Վաչագանին տեսա, հիշեցի։
Վաչագան։ Սուտ է հեքիաթի
Անահիտը,
ճիշտը հեքիաթից դուրս ապրող
Անահիտն է,
որի անունը Շուշանիկ է։
Չէ՞...
Որից դու աղջիկ ունեցար՝
Խունջիկ դրեցիր անունը
(խունջիկ-մունջիկ հարս ու աղջիկ)։
Թումանյան Հովհաննեսը
քո ժամանակակիցն էլ է,
չէ՞։
Իսկ Գյուտականում (որը չի մնում)
դեռ ապրում է այն
աղջիկը որբուկ,
որ այնքան անուշ, անուշ հեգում էր
այբուբենը մեր,
որ այնքան անուշ սաղմոս էր երգում,
որ պնակիտի վրա նորընծա
իրարու բերեց տառերը հայկյան.
-Վաչագան արքա, հայր մեր բարեպաշտ...
Դու համբուրեցիր ճակատը նրա
ու քո աղջկա
(որ դեռ չէր ծնվել)
անունը նրա անվան մեջ ծաղկեց...
Ստեփանակերտս ո՞րն է։ Վարարակն։
Ահա՝ Քարը,
որի վրա շնչում են տաք տառերը մեր
անպաղելի։
Քո արյան մեջ պահիր
դրանք,
որ սիրտդ միշտ տաք լինի։
Ահա քարը.
«Շինվեց ի ցուցումն Վաչագան Բարեպաշտի
Ի. Թ. ՆՂԵ»։
Շնորհակալ եմ,
Քարը չէ քարը։
Եվ քարն արդեն սկսում է երգել
քաղցրիկ.
- Ծարավ եմ, ջուր, տո Սասնա ծուռ...
Ինչ անեմ քար,
որ քո միջից աղբյուր
հանես
Վարարակն...
Քար , ի՞նչ անեմ...
-Ծարավ եմ, ջուր, տո Արցախա ծուռ...
Վաչագանին նախ Աստված երեւաց, ապա տեսիլն այն երանական, որ իրական էր այնքան ու ցավի պես շոշափելի։ Մեսրոպյան տառերը լուսագիր ու ճառագայթուն, ասես ոսկեձույլից լինեն, մեկ-մեկու եկան, ու Հայոց Արեւելից կողմանց արքան նորից կարդաց Գյուտ Կաթողիկոսի թուղթ-ուղերձը՝ հղված Վաչեին. «ԵՐԱՆԻ ՔԵԶ ԵՎ ՆՐԱՆՑ, ՈՐ ՄՈՏ ԵՆ ՔԵԶ։ ԹՎՈՎ ՔԻՉ ԷԻՐ, ԲԱՅՑ ԲԱԶՄՈՒԹՅԱՄԲ ԱՆԹԻՎ ԴԱՐՁԱՐ, ՍԱԿԱՎ ԷԻՐ ՀԱՅՏՆԻՆԵՐՈՎ, ԲԱՅՑ ՈՉ. ՀԱՅՏՆԻՆԵՐՈՎ ԱՆԹԻՎ ԴԱՐՁԱՐ։ ՔՈ ՆԻԶԱԿԸ ՀԵՍՈՒԻ ՆԻԶԱԿՆ Է, ԻՍԿ ՔՈ ՍՊԱՌԱԶԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱՍՏԾՈ ՍՊԱՐԱՊԵՏԻ ՍՊԱՌԱԶԻՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԷԻՆ, ՔՈ ՓՈՂԻ ՁԱՅՆԸ ԱՅՆՊԵՍ Է, ԻՆՉՊԵՍ ԱՍՏԾՈՒ ՀՐԵՇՏԱԿԱՊԵՏԻ ՓՈՂԻ ՁԱՅՆԸ. ԱՍՏԾՈՒ, ՈՐ ԻՋՆՈՒՄ Է ՆՐԱ ՀԱՐՈՒԹՅԱՆ ՕՐԸ»...
Երեւաց տեսիլը։ Տարիներ հետո Վաչեի փոխարեն փոշմանեց Վաչագանը՝ հիշելով, որ Պերոզի դեմ տարած հաղթանակներից հետո, երբ թագ ու թագավորությունից հրաժարվեց ու միանձնացավ անապատում, մենարանվեց, իր հետ վերցրեց միայն Ավետարանը, որի համար եւ իր կենավայրը անվանվեց Ավետարանոց...
Ինչո՞ւ փոշմանեց. որ մոռացավ Ավետարանի հետ վերցնել նաեւ... նիզակը...
Իրենը, ոչ Հեսուի։
Տեսիլը տեւական եղավ։
Եվ Արքան աչքերը նետեց
սարերին,
տեսավ՝ սար ու ձոր,
ծաղիկ ու խոտ
Անահիտի երգած երգերն են։
Եվ Արքան իր սիրտը նետեց
ճամփեքին,
տեսավ ամեն կածան, շավիղ
երազներ են,
որ դեռ ինքը պիտի ապրի։
Եվ Արքան փորձեց ելնել,
տեսավ՝ լեռներն էլ ելնում են իր հետ,
տեսավ՝ ձորերն էլ ելնում են իր հետ,
տեսավ՝ ճամփեքն էլ ելնում եմ իր հետ,
անմեկնելի է, տեսավ, պահը սուրբ,
խոնարհվեց, որ ջուր
խմի ակունքից,
ակունքն իսկույն չորացավ-ցամքեց,
երկարեց ձեռքը, որ ծաղիկ պոկի,
ծաղիկն իսկույն չքացավ-կորավ...
Առեղծվածները ի մի ժողվեցին,
եւ Հայոց Արեւելից կողմանց Արքան
աջը մեկնեց,
որ երկրային հրեշտակը
կարդա այնտեղ խորհուրդն օրվա,
անլուծելի հանգույցները մեկ-մեկ բացի։
Ափի մեջ նրա
բոց էր հուրհրում,
ափի մեջ
խոյանում էին,
վեր էին ելնում վանք ու մատուռներ,
եկեղեցիներ՝ օրերի թվով,
անվամբ օրերի-
Արեգ ու Անի,
Երեզկան, Վանատ,
Ծմակ ու Մանի,
Նպար ու Ասակ,
Ցրոն ու Գրգուռ...
Եվ ամեն մեկը՝ Աստծո մի դուռ...
Եվ դողդողում էր ձենն հրեշտակի՝
երբ որ Ավելյաց
ամսին էր հասել,
երբ որ հեգում էր բառը՝ Եղջերու...
Եվ վերծանվում է օրը ափի մեջ։
Մռակած սարի ծմակների մեջ
կա մի Եղջերու,
որ խռովել է քարից ու հողից,
զանգակ ջրերի, խոտ ու թփերից,
ծաղկից ու երկնից,
արեւից, լույսից
եւ մեկ-մեկ ձգվող բառաչը նրա,
աղերս է՝ հղված Սուրբ Վաչագանին.
-Եկ, ծմակի հետ ինձ հաշտեցրու...
Երա՞զ է սա։
Ոչ։
Բայց, ինչո՞ւ ինքը՝ Վաչագանը հաշտեցնի։ Ինչպես։
Ինքը՝ Աստծո Սպարապետը նոր,
Աստծո տունն է
բարենորոգում,
մոմեր է
վառում։ Կերտում է խաչքար։
Եվ հանկարծ՝
ջուրը շուրթին չհասած՝ ցամաքում է։
Եվ հանկարծ՝
երկնքում հավքի թեւերը փակվում են։
Եվ հանկարծ՝
զանգակը ձեռքը չհասած, հալվում-կորչում է։
Եվ հանկարծ.
-Եկ, ծմակի հետ ինձ հաշտեցրու...
Գիտե աշխարի արհեստներն ամեն։
Հայոց դաշտերը,
այդ նրա գործած գորգերն են խաչվառ՝
ուրվագծերով մեր սեգ սարերի։
-Խոսիր հրեշտակ...
«Պարտավից վերեւ, վերեւ, շատ վերեւ,
Մռակած սարի ժայռոտ մի ծերպին,
կա մի որձաքար,
որ, թեպետ քար է,
բայց գարուն-ձմեռ կանաչ է լինում.
հավքի թեւերով կարող է թռչել,
ծաղկի թեւերով կարող է բուրել,
գարնան խնդությամբ կարող է բացվել,
ցավի տրտմությամբ կարող է խաչվել,
առվորեն երգել,
ծառորեն շյուղ տալ...
Եվ դա հրաշք չէ,
եւ տեսիլ չէ դա...
Պարզապես հեռու-հեռավոր մի օր,
հաղթանակներից հետո փառավոր,
Առանն այստեղ է, այս քարին է իր
Նիզակը դրել...
Այդ մասին գիտե միայն Եղջերուն։
Եվ նիզակով է քարը միշտ կանաչ,
եւ նիզակով է քարը միշտ խոսուն,
եւ նիզակով են պահվում ծմակում
ջուրը,
Եղջերուն,
խոտը,
աշխարհը...
-Վաչագան արքա... Սուրբ ու բարեպաշտ,
ելիր, կառքերը արեւազօծիր,
կապիր զենք, ասպար
եւ արքունական շքախմբերով՝
հոծ ու բազմազան,
խաչ ու խաչվառով
ճանապարհ ընկիր դու թագուհու հետ։
Քեզ սպասում է հայոց Եղջերուն՝
հայացքի ներքո
Մռակած սարի...
Գնա ու փնտրիր գիշեր ու ցերեկ,
անդուլ, անդադար,
անվերջ,
անվախճան,
մինչեւ քո առաջ կելնի-կկանգնի
ցավի եղջերուն,
մինչեւ Մռակած սարին կլքի
մռայլը նրա,
մինչեւ Արացախա անուշ աշխարհի
արեւը՝ թառած եղջերվածառի,
բարձրիկ ոստիկին,
կգա ընդառաջ-
Եղջերուի տաք, հաստատ քայլերով...
Գտիր, Եղջերուն գիտե ամեն ինչ...
Անձրեւի լաց կա նիզակի վրա.
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա,
արեւի խինդ կա նիզակի վրա.
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա,
դարերի շունչ կա նիզակի վրա.
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա,
կարոտի բույլ կա նիզակի վրա.
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա,
Առանի ձեռքի հետքն է նիզակին.
քարը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա,
եղջերվի աչք կա Մռակած քարին.
աչքը չի թողնում,
որ ժանգ մոտենա...
Եղջերուն, ահա, իր գլխի վրա՝
հպարտ, գեղեցիկ,
առել-պահում է, սուրբ-սուրբ պահում է
Մռակած սարի նախշուն ծմակի
կրկնակը սուրբ՝
քարով ու հանդով,
որ, երբ հանդիպի Վաչագան արքան...
Բայց ինչպե՞ս գտնել Եղջերուն։
Եվ քանի չի գտել՝ ջուրը կցամաքի, երբ փորձի խմել,
աշխարհում ոչ մեկի ծարավը չի մարի ոչ մի աղբյուր,
ոչ մի ծաղիկ ոչ մի սիրահարի ձեռքում չի ժպտա...
Վաչագան արքան վռազեց Անահիտի մոտ, նրան պատմեց երանական տեսիլի մասին, որ մեկնում էր նրան հրեշտակը, լսելով խորհուրդները խորհրդատուների ու մարգարեների, ճանապարհ ընկավ...
Յոթ օր, յոթ գիշեր արցախական աշխարհում շրջեց իր զորքերով ու շքախմբերով...
Հոգնեցին բոլորը հայոց դժվարին ճանապարհներին։
Իսկ Եղջերուն չկար ու չկար։
-Թագավորն ապրած կենա...,- փորձեցին խոսել սպասավորները։
Վաչագանն առանց լսելու, ամեն ինչ հասկացավ ու ասաց.
-Վրանները խփեք այստեղ, իսկ ես գնամ մենակ փնտրելու։
-Ես քեզ մենակ չեմ թողնի,- թախանձեց Անահիտը։
-Լավ,-ժպտաց Վաչագանը,-գնանք։
Ու շարունակեցին փնտրել։
Անահիտը ծարավել էր։ Հանկարծ նրա ճերմակ ձիու սմբակների տակ մի ծաղիկ ճմլկոտեց առավոտյան ցողի ու շողի մեջ ու ասաց պաղատական ձայնով.
-Ես քո ծարավը կկոտրեմ, Անահիտ...
Անահիտը ձիու սանձը մի փոքր ձգեց։ Ձին կանգ առավ։ Վաչագանի ձին, որ միշտ համընթաց էր գնում ճերմակին, եւս ոտքը կախեց.
-Ի՞նչ է եղել, Անահիտ...
-Ծաղիկը... Ծաղիկը... Տեսնո՞ւմ ես... Խոսում է կարծես...
Վաչագանը ոչինչ չէր նկատել։ Եվ կարծելով, թե Անահիտի հոգնածությունն է նրան պատրանքի մեջ գցում, իջավ ձիուց եւ առաջարկեց նույնն անել թագուհուն։ Անահիտը մի ոստյունով իջավ ճերմակից ու մոտեցավ ծաղկին։ Ծաղիկը հովից մի թեթեւ թեքվեց... Հով չէր դա, Անահիտի տաք շունչն էր։ Թերթերը բացեց ու ժպտաց ծաղիկը։
Միանգամից մեկ-մեկու ետեւից, միաժամանակ գրեթե, սկսեցին բացվել հազարավոր ու հազարանուն ծաղիկներ։ Անահիտի շունչը որտեղի դիպչում էր, գարուն էր ծագում։ Դաշտը շատ շնորհակալ եղավ նրան։ Իսկ այն ծաղիկը, որ կպել էր Անահիտի ձեռքին ու բուրում էր, նորից սկսեց խոսել.
-Տեսնո՞ւմ ես, ջուր կա կոկոնիս մեջ, խմիր... ծարավդ կանցնի...
Անահիտը, սակայն, թեկուզ շատ էր ծարավ, ուզում էր այդ ջուրը զիջել Արքային։
-Վաչագան, դու ավելի ես ծարաված... Խմիր...,- ասաց։ Արքան սիրալիր ժպտաց։ Ժպիտն ասում էր.
-Խմիր, սիրելիս եւ իմ ծարավն էլ կանցնի...
Անահիտը ծաղկի բաժակին խոնարհվեց, խմեց մանանայի բույրով օծված ջրիկը եւ, երբ ուզում էր հայացքը բարձրացնել , ծաղկի մեջ երեւացին Եղջերուի աչքերը։
-Եղջերո՜ւն,- ուրախությունից ճչաց Անահիտը։
-Որտե՞ղ է, ո՞ւր է...,- Վաչագանը վեր թռավ։
Բայց դա մի պահ էր։ Հետո ծաղիկը նորից լեզու առավ ու Անահիտի ականջի տակ շշնջաց.
-Իմ արմատները խորն են, շատ խորը, Առանի սրտի մեջ, հին-հին դարերում... Ես գիտեմ՝ որտեղ է Եղջերուն։
-Ասա, խնդրում եմ, որտե՞ղ է...
-Յոթ օր, յոթ գիշեր պիտի ճանապարհ գնաք... Ցամաքած ու անջուր այս վայրերով... Ոչ մի աղբյուր ձեզ ջուր չի տա, քանի Եղջերուն խռով է աղբյուրներից ու ծարավ... Յոթերորդ գիշերվա վերջին, երբ արեւի առաջին շողը կերեւա, անդրանիկ շողի մեջ էլ կհայտնվի Եղջերուն...
Ու ձգվեցին նորից ճամփաները։
Անցան յոթ օր ու յոթ գիշեր։
Եվ դեռ խոսքը չէր վերջացրել Անահիտը, երբ ձիերը կանգ առան։ Նրանց ընդառաջ էր գալիս մի գեղուղեշ ծառ, ամենաբարձր ոստի վրա՝ լուսնթագ մի արեւ...
Ծառը մոտեցավ, մոտեցավ...
Եվ՝ ի՞նչ...
Վաչագանի սիրտը ուրախությունից քիչ մնաց դուրս թռչեր։ Մոտեցող այդ արեւազօծ ծառի տակ երեւաց Եղջերվի գլուխն սքանչելի, ապա սկսեցին շողացայտ վառվել նրա աչքերը...
-Ահա, Անահիտ, նայիր...
-Բարեւ,- առաջինը խոսեց Անահիտը,- բարի լույս... Եղջերո՛ւ...
Եղջերուն փորձեց անցնել անպատասխան, որովհետեւ խռով էր աշխարհից։ Այս անգամ Վաչագանը ձեն հանեց.
-Ողջույն, Եղջերու... Գեղեցկության անմեռ ոգի...
Եղջերուն դանդաղաքայլ հեռանում էր արդեն, երբ նորից թախանձագին նրան հասավ Անահիտի կերկերուն շշունջը.
-Մենք փնտրում ենք նիզակն Առանի...
Առա՛ն։ Իսկապես, Առանի ձայնի ելեւէջները կան Վաչագանի ու Անահիտի շշուկներում ու, դա ցնցեց Եղջերուին։ Եղջերուն կանգ առավ։ Ետ շրջեց իր գլուխը, թաց ու խոշոր աչքերով ոտքից գլուխ չափեց կարմիր ու ճերմակ ձիավորներին ու... Կրկին Անահիտի ձայնն էր, որ հնչեց.
-Մենք քանի դար է՝ փնտրում ենք քեզ, Եղջերու...
Եղջերուն մոտեցավ նրանց ու ավելի մոտիկից Վաչագանը տեսավ նրա գլխի ծմակը։ Նույն ինքը՝ Մռակածի անտառը... Մռակածի մի ժայռածերպի վրա, ահա, նշանն այն քարի, որի վրա արեւի տակ պսպղում է նիզակը...
-Նայիր, Անահիտ, նիզակը, տես... Փայլում է... Հիշո՞ւմ ես, թե դա որ տեղանքում է...
-Հիշում եմ, Վաչագան, գնանք...
Նրանք ետ են շրջվում, որ հեռանան, Եղջերուն նստում է նրանց ձիերի ճանապարհին՝ իրենով փակելով ուղին...
-Սա ի՞նչ բան է...,- մտորումների մեջ են ընկնում Արքան ու Արքայուհին...
-Ես հոգնած ու ծարավ եմ,- խոսում է Եղջերուն,- Աստված ինձ ուժ էր տվել՝ քայլել ու ապրել մինչեւ ձեզ հանդիպելս, իսկ հիմա միայն դուք կարող եք փրկել ինձ... Ծարավ եմ...
-Բայց Արցախական աշխարհի բոլոր աղբյուրները ցամաքել են...
-Այո, ցամաքեցին, որովհետեւ ես խռովեցի նրանցից...
-Ինչո՞ւ...
-Ես զայրանում էի, երբ Առանի նիզակը քարի վրա երկար էր մնում...
Վաչագանը իջավ ձիուց, իր հզոր ձեռքերով գրկեց Եղջերուին ու մոտեցավ Անահիտին։ Անահիտը սկսեց համբուրել Եղջերվի աչքերը։ Հուզմունքից նրա աչքերը ջրակալվել էին... Անահիտի աչքից արցունքի մի մաքուր-մաքուր ցող կաթեց Եղջերվի դնչին ու նա փոքր-ինչ վերագտավ իրեն...
Ծարավել էին Վաչագանն ու Անահիտն էլ... Ձիերն էլ... Ծարավից տոչորվել էր Արցախական աշխարհը։ Այս էլ՝ քանի օր ու գիշեր է, հայոց աղբյուրները խռովել են...
Մի արահետ եւս ոլորվեց եւ Վաչագանի ու Անահիտի դեմ սկսեց փայլփլել Առանի նիզակը, որը միայն մի կրկնօրինակ ուներ, այն էլ գտնվում էր հրեական առաջնորդի ու զորավարի ձեռքին... Վաչագանը մոտ վազեց անհամբեր, վերցրեց նիզակն ու համբուրեց խոնարհաբար. Անահիտը նայեց ակնապիշ եւ նկատեց, որ կանաչ, լուսարձակ քարի վրա խաչ կա՝ ասես քանդակված Աստծո ձեռքով... Նրանք խոնարհվեցին ու համբուրեցին նաեւ այդ խաչը։ Մրմնջացին.
-Փրկեա աշխարհն հայոց...
Անահիտն ու Վաչագանը շուռումուռ էին տալիս նիզակն իրենց ձեռքերում, ուրախանում էին ինքնամոռաց, երբ Եղջերուն նորից խոսեց.
-Թող Արքան իր երակների ամբողջ ավյունով ու ուժով արձակի մի նետ... Եվ նետն այդ իր սլացքով ցույց կտա մեր ուղին...
Իսկապես, նրանք անանցանելի ճանապարհներին մոլորել էին արահետն իրենց եւ ելքը չէր երեւում։ Վաչագանը պարկուճից հանեց ամենասրածայր նետն ու, հայացքը հառելով դեպի ետդարձի վայրերն իր մանկության, արձակեց նետը։
Յոթ օր, յոթ գիշեր սլացավ նետը եւ ապա իջավ սրագագաթ ու տնկվեց հողի մեջ...
-Մենք պիտի հասնենք այնտեղ,- խոսեց Անահիտը,- նետն իջել է, կարծում եմ, ուղիղ այն ծաղկի մոտ, որ ինձ ջրիկ տվեց մի կում...
-Գնանք...
Նրանք շտապում էին ժամ առաջ հասնել խորհրդավոր ծաղկի մոտ, գուցե թե նա մի կաթիլ ջուր տա եւս իրենց։ Իրենք մի կերպ կհամբերեն։ Շատ էին ուզում, որ Եղջերուն ծարավը կոտրի, թոշնում, թորշոմում էր ամեն քայլի։
Ոգորումներով ու մաքառումներով լեցուն ճամփան դեմ առավ նետին, որի կոթը դեռ ճոճվում էր...
Ձիերը կանգ առան։
Վաչագանը փորձեց իջնել ձիուց, հանկարծ երիվարը ծառս եղավ տեղում ու սկսեց խրխնջալ... Անահիտի ճերմակ ձին եւս հետեւեց կարմիրին։ Խրխնջում ձիերը ու ոտքերով դոփում էին գետինը... Նրանց վրնջոցին արձագանքեցին թագավորական զորախմբերը, որ մի կերպ պահվում էին ծարաված հանդերում։
Ձայնի վրա նրանք մոտ եկան։
Իսկ ձիերը չէին լռում, չէին հանգստանում։
-Ի՞նչ է եղել,- մտածում էին Արքան ու Արքայուհին։
Եվ այդ պահին նրանց մոտեցավ մի ճերմակամորուս ու ասաց.
-Արքան ապրած կենա... Այնտեղ, ուր դոփում են ձիերը ոտքերով ու խրխնջում, հողի տակով հոսող աղբյուրներ կան... Այդ ջրերի ձայնն է, որ գժվեցրել է ծարավ ձիերին...
Եվ, մինչեւ ճերմակամորուսը կավարտեր խոսքը, Վաչագանի ձիու դոփած տեղից հանկարծակի մի աղբյուր է բխում...
-Փրկվեց Արցախը հայոց... բացականչում են այս ու այն կողմից։
Փրկվեց...
-Եվ ինչ վարար ակն է...,- խոսեց Արքան։
Վաչագանը գրկում է նորից Եղջերուին ու մոտեցնում աղբյուրին, նրա գեղեցիկ գլուխը ցողում վարար ջրի սառնությամբ։ Բազմությունը մի աչք, մի ականջ դարձած նայում ու լսում էր, թե ինչ է կատարվում, ինչ է ասվում։
Անահիտը ափով ջուր էր տալիս Եղջերուին, իսկ Վաչագանը շոյում էր նրա հոգնած ոտքերը։ Վերջապես վերագտնելով իրեն ՝ Եղջերուն, նայելով դեպի ծմակները թավուտ, մի գեղեցիկ ու քաղցր բառաչ արձակեց։
Եվ նրա ձայնից Արցախական աշխարհը նորից արթնացավ, հաշտվեց Եղջերուն աշխարհի հետ. նիզակը Առանի ժառանգորդն առել է նորից ձեռքը...
Ծմակն առավ իր Եղջերուին։
Արցախն իր աղբյուրն առավ։
Վաչագանը ձեռքերը իրարու բերեց, բուռ առավ երկու ափով եւ արեւացոլք ջրիկը կաթկթեցնելով մատների արանքով, տարավ դեպի Անահիտի ծարաված շուրթերը.
-Այս ակն իմ սրտից է բխում, Անահի՛տ...
-Եվ դրա համար այդքան վարար է,- ծարավը կոտրեց Անահիտը։ -Վարարա՛կն... Վարարա՛կն...
Եվ աղբյուրը կոչվեց Վարարակն։ Եվ Վարարակնի ափին վերակերտվեց
արքայական
ամառանոց՝
Վարարակն...
Եվ հրաման տվեց Արքան.
-Մռակածի ժայռածերպին Առանի նիզակը պահպանած քարի տեսքով սուրբ խաչքար կերտեն ու դնեն Վարարակնում...
Եվ հրաման տվեց Արքան.
-Դրանից հետո ոչ մեկը իր տիրույթներում չհամարձակվի նետ արձակել եղջերուների վրա։
Եվ հրաման տվեց Արքան.
-Վարարակնում կերտել մի բերդ-եկեղեցի,
մատուռ մի սուրբ
եւ արքայի անվամբ կոչել...
Եվ արձակված հրամանն արքայական սղագրվեց, հրամանի ներքո գրվեց. Ամին՝ ՀՕՌ-ի, օրը՝ Գրգուռ։
Եվ Վաչագանի ու Անահիտի սերը եղավ ակն այն վարար, որ բխեց այնտեղ, ուր, սրածայր գլխիկը խրած, ճոճվում էր Վաչագանի արձակած նետը... Առանի նիզակի ծայրին էր մեր գոյության աղբյուրը։ Իսկ Վարարակնի ափին բուսած խորհրդավոր ծաղիկը՝ հեռու-հեռուն գնացող իր արմատներով զարմանահրաշ բույրեր էր բերում հողից ու սփռում շուրջը, նայում ու ժպտում երանական.
-Վարարակն... Սիրո՛ ակն...
ակն լույսի,
հուսո՜ ակն...
Եվ արձակված է նետը Առանի։
Եվ ես, քանի դար է, գնում եմ
նետի
ետեւից։
Ինձ սպասում է Վարարակնը միշտ։
Արեւին ասում եմ՝
իջնի սարի վրա,
որ սարը սար զգա իրեն։
Խմում եմ
ջուրը,
որ աղբյուր զգա իրեն աղբյուրը,
ծնկատեղերս դաջված եմ թողնում
մեր կածաններին՝
որպես Աստծո առաջ զավակյան
իմ խոնարհումը-
հորիցս պահված
հուշերիս համար։
Պագնում եմ ցավս՝
Միածին որդուն հղված աղոթքիս
այրվող շուրթերով,
եւ լույս եմ վառում։
Մենք մեր Աստծո
սպարապետներն ենք,
եւ նկատել եմ՝ դաշտ չունենք,
որտեղ խաչքար չլինի,
ձոր չունենք,
որտեղ չլինի մատուռ,
կամ վանք, կամ եխծի...
Եվ դրա համար ծաղկամոմերը
շատ են
սփռուն մեր հանդ ու ձորում,
եւ դրա համար
Հայկյան նիզակը ուր-որ խփում է՝
աղբյուր է ելնում
եւ ոչ թե... արյուն։
Եվ դրա համար
երկինքը հավքերի թեւերն է ընկնում,
ծառը ընկնում է
երակը առվի,
պատը քարերին աղերսվում է լուռ,
արեւը ձգվում, քաշվում-բերվում է
եւ մի հեզ չոփով
վանքի պատերին
դառնում... ժամացույց։
Երեխան վանքի պատով վազում է,
վազելիս՝
թեւեր են բուսնում ուսերին։
Բուսնում է ժամանակ։
Նիզակը բռնում է
ամուր։
Արցախի վրա կրակում են։
Գնդակներն անցնում են իմ միջով,
ինչպես միջով անձրեւի,
ինչպես կապույտի կամ երկնքի միջով,
ինչպես միջով զանգակ օդի։
Գնդակները կպչում են ինձ ու ընկնում
ոտքերիս տակ։
Ես Դադիվանքի քարակերտ խաչն եմ։
Ինձ հնարավոր չէ պարտության մատնել,
որովհետեւ այդպես ոչ ոք չի հաղթում,
որովհետեւ չեմ ուզում, որ աշխարհում
պարտություն լինի։
Ցավը ճամփեքից երկար է անչափ։
Երկնքով թռչում է իմ լեռը,
հավքերից էլ բարձր-բարձր,
հավքերից էլ վերեւ-վերեւ
պտույտներ է գործում ահա։
Երազս պոկվում է հանկարծ
թեւերից նրա
եւ, որպես մի թեթեւ-թեթեւ
փետուր,
գլորվելով ու թռչելով գալիս,
իջնում է ուղիղ իմ ձեռքի վրա։
Վերցնում եմ փետուրը։
Հետո աչքերս տեղավորում եմ
աղեղի վրա
Հայկ Նահապետի
ու ձգում ամուր, ձգում ու ձգում
ու արձակում եմ
դեպի գալիք ու անցյալ,
դեպի անցյալ ու գալիք։
Ու գնում եմ ես իմ արձակած
նետի ետեւից։
Որ նիզակի ծայրին չճոճվի հողս։
«ԹՈՒՂԹ ՎԱՉԱԳԱՆ ԲԱՐԵՊԱՇՏԻՆ
ԳՐՎԱԾ ՎԱՐԱՐԱԿՆԻՑ, 1991 ԱՄԻ
1500
տարի է, թե՝ դար,
քո մասունքները
Ջրվշտիքում սուրբ
լույս
են արձակում։ Եվ
տեսիլքները,
Աստծո ամեն, ամեն օրհնված օր,
իջնում են
Արցախ աշխարհից միտվող
ձիգ գմբեթներին.
իջնում են՝
կառքով երկնայինների,
ճարմանդված ծաղկով ոսկեծուփ
ու
վառ,
խաչ ու խաչվառով,
օրհնաբանությամբ
սաղմոսանվագ...
1500
տարի է, թե՝ դար,
ես փնտրում եմ
ու
չեն
գտնվում
գմբեթները այն աստվածածոցիկ,
որ ելնում էին
Գանձակ ու Պարտավ,
Բայլական, Խաղխաղ,
Փայտակարան,
Վաճառք, Գյուտական,
Տիգրանակերտ
եւ այլ
բերդերից բազմերանելի
Արեւելից կողմանց Հայոց,
ու նրանց տեղը
երկրում Արցախի
դատարկ է
եւ չի լցվում ոչնչով։
Քեզանից հետո տվի՛ն երկիրը,
Վաչագան արքա,
տվին մաս առ մաս,
տվին մազ առ մազ,
ծախեցին հաճախ
ու «ոտքի կոխան դարձրին ամենքի»,
ամեն քոչվորի,
եւ
Վարարակնը
ողբ է, ջրվշտի՜ք...
Ո՞ւր
է Եղջերուն,
գուցե նա՞ ասի մի կրկին անգամ,
թե
ինչպես անել,
որ քիչ մեղմանա
բարքը
վայրենու։
Մեր միջնադարյան
հզոր
բերդերի
ճյուղարձակումն աստվածաշնորհ
վերընձյուղվում է
Հակոբավանքով, Ամարասով մեր
ու
դեռ
ճամփա կա, որ կարողանանք
գալ-վերադառնալ
ինքներս դեպի մեր խորքն ու
դեպի մեզ,
որ
քեզ հետ մեկտեղ
նստեմ
Տիգրանի զինվորաց ձեռքով
տնկված
Սոսու տակ-հովտում Ամարաս,
քեզ հաղորդելու
այնքա՜ն
բաներ կան։ Այնքա՜ն անցք ու դարձ։
Գիտե՛մ,
դու գրի տիրավոր եղար,
գիտե՛մ,
քո շինած վանքերի վրա
ու մատուռների,
խաչ
ու
խաչքարի,
գրեր են
անթիվ,
գիտեմ՝
մեծագույն հաղթանակը քո թագավորական
եղել է «Այբը»,
որ դու լսել ես
քո ծնկին դրած մանկան շուրթերից՝
Ամարասում կամ Գյուտականում հին...
Բայց ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ ինքդ էլ
մոռացար հաճախ,
որ
այդ բողբոջուն գրերի կողքին՝
դրանք պահելու-փրկելու համար,
թողնես
պատկերը լարված նիզակի...
Նիզա՜կն
Առանի։
Գրերի միջից հանել ենք մենք այն,
հանել ենք մենք այն եղջերուների
հայացքի միջից,
մեր ցավի միջից.
եւ նորից հայոց բարձրիկ աշխարհում
ավեր է, արյուն, կական է ու ողբ։
Մեզ հետ ելնում են եւ քարերը մեր,
մեզ հետ հառնում են եւ ծառերը մեր,
ասում են՝ չարին
էլ տուն չենք դառնա,
ասում են՝ չարին
էլ բուն չենք դառնա,
ասում են՝ չարի վերջը հասել է...
Արել ենք
արդեն
ժողովն Աղվենի,
եւ ժամն անցել է,
խփել է ժամը,
եւ ժամը արդեն պարետային է,
եւ սպասելու էլ ժամ չի մնում,
եւ սպասելը Աստծո առաջ
մեղանչում է եւ
մի անքավելի մեղք է ու պատիր։
Վաղուց, վաղուց ես
ճանապարհ ընկել
Անահիտի հետ,
կարմիր եւ ճերմակ
ձիերի վարգը տեսնում եմ արդեն...
Եվ ուշանալու համար, խնդրում եմ,
հայրաբար ներիր.
ինքս էլ, ահա, ճամփա եմ ընկել
ասպարս կապած
եւ ընդառաջ եմ գալիս քեզ՝ դարձյալ
Անահիտի հետ...
Սուրբ հանդիպումը՝ Վարարակնի մոտ»։
Ես իմ Աստծո անձեռակերտն եմ,
եւ իմ արձակած նետի սուր ծայրին
հայոց աշխարհում
բարձրանում-ելնում-
վերընձյուղվում է
ՏԱՃԱՐՆ ԱՍՏԾՈ։
Ես միշտ գնում եմ։
Ես միշտ գալիս եմ։
Իսկ մի ծաղիկ
խորհրդավոր,
խորհրդաշատ
միշտ թեքված է Վարարակնի
վարար ակին-
գրվանի տակ չդրվող լո՜ւյս...
1990թ.
